Bliźniaczki, pisarki, samobójczynie. Zofia i Ludwika Woźnickie, zapomniane ciotki braci Kaczyńskich

Do momentu premiery "Nie ma" Mariusza Szczygła bliźniaczki Woźnickie nie istniały w zbiorowej świadomości. Po prostu z niej wyparowały. Ciężko w to uwierzyć, bo w latach 60. i 70. były uznanymi literatkami. A zwłaszcza Ludwika, której książki drukowano w nakładach, bagatela, kilkudziesięciu tysięcy egzemplarzy. I które sprzedawały się na pniu.

Kobieta z lustrem

Wprawdzie w internecie o Woźnickich pojawiały się wcześniej wzmianki, ale zasadniczo mało kto szczerzej o nich pisał. Oprócz Wikipedii, nielicznych blogów oraz "Faktu", który w 2011 r. grzmiał o "Tajemnicy braci Kaczyńskich".

W sieci próżno też szukać ich zdjęć. Google grafika wyrzuca jedynie okładki kilku ich powieści. Pierwsze fotografie sióstr opublikował w internecie Mariusz Szczygieł. Kilka dni temu swój post na Instagramie opatrzył wycinkami prasowymi ze zdjęciami sióstr. Jedno z nich nazwał "kobieta z lustrem". Do tego stopnia Zofia i Ludwika były do siebie podobne.

Przeważająca większość informacji na temat bliźniaczek, jakie znalazły się w "Nie ma", pochodzi z listów, jakie Zofia wysyłała swojej przyjaciółce Hannie. Regularnie, latami zdawała jej relacje z ich życia, opisując każdy krok. Swój i siostry. Jednak o mały włos nikt by o nich nie usłyszał.

- Znalazłem karteczkę sprzed 8 lat, podpisaną przez asystentkę mojego działu reportażu. Ta karteczka gdzieś mi się zawieruszyła, nie miałem świadomości jej istnienia. Było na niej napisane: "pani Hanna Jarnowska ma 86 lat i bardzo dużo listów od sióstr Woźnickich. Spiesz się." Pomyślałem sobie, że ta pani miała wtedy 86 lat, minęło 8, teraz już powinna mieć 94. Ciekawe czy jeszcze żyje. Zadzwoniłem, a ta pani ożywionym głosem powiedziała: "Po 8 latach pan dzwoni? Listy są i czekają". Spotkaliśmy się - wspominał Szczygieł w rozmowie z "Gazetą Wyborczą".

Tak powstał "Nieznajomy wróg jakiś", najdłuższy i chyba najbardziej fascynujący rozdział "Nie ma". To poruszająca historia szaleńczego przywiązania, wielkiej miłości, choroby a w końcu tragicznej śmierci. I lecąc zupełnym banałem - gotowy scenariusz. Na przykład do filmu Davida Cronenberga.

Zaprzeczyły swojej przeszłości

Urodziły się 23 listopada 1924 r. w Warszawie jako Zofia i Ludwika Wicher. Nazwisko panieńskie matki brzmiało Feilchenfeld.

- To była rodzina żydowska, zamożna, ale zdecydowanie spolonizowana. U nich w domu nie uskuteczniano żadnych judaistycznych praktyk religijnych - wspomina rozmowie z autorem "Nie ma" Tadeusz Lipszyc, wieloletni redaktor Polskiego Radia.

Po wybuchu wojny trafiły do getta, a stamtąd, jako 16-latki, do mieszkania dr Felicji Felhorskiej. Tam ukrywały się przed kolejne dwa-trzy lata.

Zmęczone życiem w wiecznej niepewności i piekłem wojny, przefarbowały się na blond i dobrowolnie wyjechały na roboty do Niemiec.

- Dla dziewcząt tego pochodzenia okupacja to nie było jedynie zagrożenie ze strony Niemców. Bo nie wiem, czy pan wie, że podczas okupacji jednym ze sportów polskich mężczyzn było gwałcenie młodych Żydówek - mówił Lipszyc.

Do Polski wróciły w lipcu 1946 r. Zmieniły nazwisko i przez następne kilkadziesiąt lat udawały, że nie są Żydówkami.

- Zaprzeczyły swojej przeszłości - mówił Szczygieł w rozmowie z dziennikarzem "Wyborczej" Włodkiem Nowakiem.

"Ludzie robią szpaler i gapią się nieprzytomnie"

- Ludka była łagodna, powolna w reakcjach. Zosia była sarkastyczna, ostra, oceniająca. Niewysokie kobiety, czarnowłose, pociągłe twarze - wspomina ich znajoma, historyczka literatury Hanna Kirchner.

W 1952 r. skończyły polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. W 1961 r. Ludwika napisała scenariusz do filmu "Ludzie z pociągu" Kazimierza Kutza. W tym samym roku ukazała się jej "Czarka" – pierwsza część cieszącej się ogromną popularnością serii dla dzieci o kocie zbiegłym z cyrku, który okazuje się czarną panterą. Młodą pisarkę chwalili Maria Dąbrowska, Wisława Szymborska czy Jarosław Iwaszkiewicz.

Zofia nie odniosła aż takiego sukcesu. W "Nie ma" pada wręcz stwierdzenie, że była zazdrosna o talent siostry. Uważała, że "nie może być gorsza" i dlatego też zajęła się literaturą. Na koncie miała powieści, tłumaczenia, zajmowała się krytyką i była członkiem Związku Literatów Polskich.

Na studiach Woźnickie bardzo zaprzyjaźniły się z Jadwigą Jasiewicz, która w 1948 r. poślubiła Rajmunda Kaczyńskiego. Trzy lata później Zofia została matką chrzestną Lecha.

- Gdzieś czytałam, że Ludka była matką chrzestną Jarosława, ale to nieprawda. Chrzestną Jarosława Kaczyńskiego była siostra Jadwigi, Irena - podkreśla Lipszyc.

Z listów Zofii dowiadujemy się wielu szczegółów o wczesnym dzieciństwie i młodości bliźniaków. Na przykład tego, że ciotki Woźnickie się nimi zajmowały.

- Jarek i Leszek rozwijają się świetnie, są bardzo roztropni, rozmowni i ładni. Jedynie po ulicy chodzić z nimi obie nie możemy. Bo kiedy prowadzimy ich dwóch identycznych za ręce, ja i Ludka, też identyczne, to ludzie robią szpaler i gapią się nieprzytomnie - pisała do przyjaciółki.

Innym razem relacjonowała:

- Jadwiga płacze, że jej się chłopcy rozpuścili. Ale mnie się nie zdaje, żeby Leszek z Jarkiem byli bardziej rozpuszczeni niż zwykle, gdyż w ogóle byli już tak rozpuszczeni, że niewiele tu było do zrobienia.

Albo:

- Pojutrze Leszek jedzie do Gdańska na asystenta przy uniwersytecie – pierwsza jego praca! A Jarek zostaje w Warszawie przy jakimś instytucie naukowym, zdaje się, szkolenia kadr szkolnictwa wyższego, z której to dziedziny pisał pracę. Dziś byli się pożegnać. Strach, jacy mądrzy. Jadwiga płakała z radości.

Z korespondencji wynika też, że córka Lecha i Marii była "dzieckiem najcięższego kalibru", ważącym prawie 4 kg, i początkowo miała nazywać się Kasia.

Ten sam makabryczny scenariusz

W listach do Hanny Jarnowskiej Zofia opisywała też pogłębiający się zły stan zdrowia siostry. Ludwika słabła z dnia na dzień, miewała bóle głowy, spadki ciśnienia.

6 maja 1983 r. Zofia zapomniała zamknąć drzwi na klucz. Ludwika udała się na róg Marszałkowskiej i Koszykowej. Weszła do budynku i zapukała do drzwi na trzecim piętrze. Otworzyła jej obca kobieta, Woźnicka weszła do mieszkania i rzuciła się z okna. Za kilka miesięcy skończyłaby 59 lat.

Po jej śmierci Zofia przeprowadziła się do Londynu. Początkowo mieszkała u przyjaciółki i jej męża. Uczyła się angielskiego, ciągle pisała listy, publikowała.

- Mieszkam u Boba i Joli naprzeciwko parku i budzą mnie słowiki, i co rano cieszę się śpiewem ptasim. I chciałabym, jak przez całe życie, w takiej chwili zapytać: "Luciu, czy ty śpisz?". Ale ona nie śpi - zwierzała się przyjaciółce.

29 listopada 1985 r. powtórzył się makabryczny scenariusz. Zofia pojechała do swojej koleżanki ze szkoły językowej i wyskoczyła z balkonu. Jej ciało wbiło się w wystające pręty ogrodzenia.

Kilka miesięcy później mąż koleżanki znalazł w kieszeni płaszcza list od Zofii. Woźnicka pisała m.in. że wybrała ich mieszkanie, bo znajdowało się wysoko. Ona mieszkała na parterze.

Obłęd

- W pewnym momencie weszły w "inny wymiar życia" - mówił Szczygieł w rozmowie z "Wyborczą".

Część rozmówców autora mówi wprost o chorobie psychicznej. Obłędzie, który z czasem przybrał niepokojące rozmiary. Przyjaciele i znajomi pisarek zaczęli zauważać ich niepokojące zachowanie.

- Dostałam od nich obu prezent na imieniny. Zapakowany pięknie. Otworzyłam, a tam były rajstopy, brudne i podziurawione. Poczułam się dotknięta, to było wręcz obelżywe. Wobec tego odesłałam z liścikiem, że chyba się pomyliły i wysłały przez pomyłkę. Obraziły się na dłuższy czas - wspomina Kirchner.

Potem zaczęła się mania prześladowcza. Siostry uważały, że sąsiedzi mieszkający nad nimi chcą je wykończyć hałasem. Nagrywały taśmy, które puszczały znajomym. Nic nie było na nich słychać. Ludwika i Zofia twierdziły, że są podsłuchiwane, że rząd spiskuje przeciwko nim. W torbie nosiły "urządzenie" służące do podsłuchiwania ekipy Gomułki.

- Znaliśmy pewną psycholog. Ona uważała, że w ten obłęd Zosia Ludkę wpędzała. Nieświadomie, bo nie posądzam Zosi o złe intencje. A dlaczego? Z zazdrości o talent i karierę - wspomina Tadeusz Lipszyc.

Tę teorię mogą potwierdzać listy Zofii, pisane już po śmierci Ludwiki. Trudno doszukać się w nich niepokojących treści. Szczygieł przytacza opinię psychiatry, wskazującą, że Woźnickie mogły cierpieć na tzw. obłęd udzielony. Polega on na występowaniu tych samych objawów przypominających schizofrenię u mocno związanych ze sobą osób. Psychoza jednej przechodzi na drugą.

- U Zosi i Ludki wyglądało, że wszystko jest w porządku, to były zawsze panienki pogodnego usposobienia. Proszę jednak pamiętać: śmierć jednego z bliźniaków nie jest śmiercią tylko jego. Jest też śmiercią tego, który zostaje. On żyje, ale jak cień - mówi Lipszyc.

- To jest opowieść podwójna – i o tej parze, i o tej parze. "Nie ma", o którym ja piszę, zyskuje na znaczeniu. Może nawet będziemy w stanie lepiej zrozumieć Jarosława Kaczyńskiego. Jestem przekonany, że jeśli to przeczyta, po prostu się rozrzewni i będzie tylko wzruszony. Nie liczę na żadną inną reakcję - mówił Szczygieł na łamach "Wyborczej".

Z kolei w rozmowie z dziennikarzem WP Sebastianem Łupakiem przyznał, że podczas pracy nad "Nie ma" próbował skontaktować się z prezesem PiS.

- Chciałem, żeby opowiedział mi o swoich ciotkach, ale niestety, nie zgodził się. Szkoda, bo reporterska zasada mówi, że jeśli ktoś coś wie na temat bohaterek, to warto do niego dotrzeć. Ale nie było szans.

Wszystkie cytaty, jeśli nie zaznaczono inaczej, pochodzą ze zbioru reportaży "Nie ma" autorstwa Mariusza Szczygła. Książka ukazała się nakładem wydawnictwa Dowody na istnienie.