Survival vivre

Moda i życie praktyczne to pierwsze powojenne pismo (miesięcznik, a później tygodnik) kobiece (po kilku latach przekształciło się w Kobietę i życie, której numery, a zwłaszcza rubrykę „Satyra w krótkich majteczkach” wielu z nas może jeszcze pamiętać z dzieciństwa); zaczynało jako pismo dla kobiet wykształconych, postępowych i raczej niepracujących, co widać było choćby po ilustracjach, gdzie po kuchni krzątały się elegancko ubrane damy w szpilkach; prędko jednak, zgodnie z wytycznymi, zastąpiono je zwalistymi, hożymi przodownicami pracy.

Oprócz numerów regularnych publikowało dodatki, jak choćby Poradnik na co dzień ZWYCZAJE TOWARZYSKIE (lub reklamowany na rewersie okładki Jak zachować MŁODOŚĆ i URODĘ); ani na tytułowej stronie, ani w stopce nie podano roku wydania, ale, sądząc z dat na wzorach listów, Poradnik na co dzień ZWYCZAJE TOWARZYSKIE musiał się ukazać na przełomie lat 40-tych i 50-tych, gdy w Warszawie rządził Bierut, a w Moskwie Stalin, zaś hasłem sezonu był „awans społeczny”. I wtedy właśnie Wydawnictwo „Mody i życia praktycznego” przy Czytelniku opublikowało ową Książeczkę […] która – jak piszą nieznani autorzy – ułożona została na zasadzie obowiązujących ogólnie zwyczajów towarzyskich, z których odrzuciliśmy wszelkie zbędne ceremoniały, zostawiając tylko to, co stosować należy bądź we własnym domu w stosunkach z najbliższymi, bądź też z obcymi ludźmi, tak by współżycie układało się harmonijnie i kulturalnie. Jak wszystkie publikacje tego typu, książeczka była adresowana nie do tych, którzy znali zasady savoir-vivre'u, ale
raczej do tych, którzy nie umieli (a przynajmniej nie byli pewni, czy umieją) właściwie się zachować, ale już wiedzieli, że powinni sobie przyswoić przynajmniej jakieś minimum dobrych manier.

Przedwojenna polska inteligencja była potwornie przetrzebiona (i leżała a to w Katyniu, a to w Oświęcimiu, a to w Warszawie, a to w tysiącach innych miejsc), zaś pozostałe resztki siedziały albo w obozach na Wschodzie, albo w naszych własnych więzieniach, albo na emigracji, próbowały wiązać koniec z końcem, nierzadko wywalone z pracy z wilczym biletem. Na kierownicze stanowiska powoływano ludzi, którzy mogli się wykazać „nieskazitelną postawą partyjną”, ale często nie mieli pojęcia nie tylko o podstawach dobrego wychowania, ale i o pracy, którą mieli wykonywać; do tych inteligenckich mieszkań, które jakoś przetrwały wojnę, dokwaterowywano z urzędu lokatorów, przeważnie tak dobranych, by ich standardy zachowania i higieny były jak najdalsze od standardów dotychczasowych mieszkańców – nie wyglądało to może aż tak straszliwie, jak w Związku Radzieckim (w którym wspólne koszarowanie ludzi miało na celu również, a może przede wszystkim, głębokie upodlenie i rozwinięcie sieci donosicieli), ale anegdoty o
kurach trzymanych w fortepianie czy czerpaniu wody pitnej z bidetów opowiadano sobie powszechnie.

Wydane wówczas ZWYCZAJE TOWARZYSKIE są dziś ciekawe nie tyle jako kompendium wiedzy o dobrym wychowaniu, ale jako dokument epoki, obraz rozdarcia między starym a nowym.

Z jednej strony mamy relikty dziewiętnastowieczne jeszcze: Jeśli mężczyzna spotyka nieznajomą kobietę, którą chciałby poznać, a nie ma nikogo, kto by go przedstawił, może to zrobić sam, ale nigdy na ulicy. […] Kobieta nie może tego zrobić w żadnym wypadku. Jeżeli bardzo pragnie poznać kogoś, może tylko starać się wyszukać wspólnego znajomego i prosić, aby jej przedstawiono mężczyznę, o którego jej chodzi.[...] Jeżeli z pierwszą wizytą był samotny mężczyzna, rewizytuje go ktoś z mężczyzn w rodzinie, kobieta nigdy.

Są nawet ustalone dnie i godziny przyjęć, zwyczaj rodem z salonu księżnej de Guermantes i pani Verdurin (zachodzę w głowę, czy w 1950 roku, powiedzmy, ktoś jeszcze temu hołdował?): Jeżeli pani domu ma ustalone dnie i godziny przyjęć, wówczas nie obowiązuje uprzedzanie o wizycie. Istnieje także służba: Wychodząc z proszonego przyjęcia można dać napiwek służbie, odpowiednio do przyjętych norm zwyczajowych a gdzie indziej: wódki nalewa sam gospodarz, albo ktoś z obsługi oraz będąc w gościnie […] służby nie obciążać swoimi poleceniami.

Cudne są zupełnie dziś zarzucone (a i wtedy chyba nieco anachroniczne, choć zrozumiałe ze względu na powszechny brak telefonu) zwyczaje z pozostawianiem biletów wizytowych: W ciągu tygodnia należy oddać wizytę lub usprawiedliwić się […] niespełnienie tego jest niegrzecznością, a przysłanie biletów wizytowych, zamiast oddania wizyty osobiście oznacza, że nie zamierza się podtrzymać bliższej znajomości. […] Prezent [imieninowy] można przynieść z sobą lub przysłać z rana z biletem wizytowym. Tudzież: nie zastawszy w domu osób, które pragnęliśmy odwiedzić, zostawiamy bilety wizytowe – jeden u osoby samotnej, dwa dla małżeństwa.

W kinie i kawiarni kobiety siedzą jeszcze w płaszczu (mogą go zostawić, jeśli jest mokry) i kapeluszu (uwaga: w kinie ma być to mały kapelusz). Modelowi obywatele mają prawo do życia religijnego: cenzura przepuściła rozdział „Chrzest”, a w rozdziale „Ślub” mówi się kto prowadzi pannę młodą do ołtarza. Choć, jak zauważają autorzy welon i biała suknia są mało dziś używane. We wzorach listów obok „Szanowna i Droga Pani!” do starszej kobiety i „Wielce Szanowny Panie Profesorze!” do dawnego nauczyciela zachował się jeszcze duchowny „Wielebny Ks. Kanoniku!”.

Kiedy omawiane jest rozmieszczenie miejsc przy stole w czasie przyjęcia urzędowego, zasiadają tam minister i starosta – wybieg wygodny, bo to stanowiska istniejące i przed, i po wojnie.

* Niekiedy autorom wyrywa się jakieś nostalgiczne wspomnienie i oto, pisząc o tym jak należy jeść poszczególne potrawy, dodają:* Przed wojną na dużych przyjęciach i w restauracjach podawano do ryby widelec i krótki tępy nóż, który trzymało się w lewej ręce i który służył do usuwania ości. Były też specjalne sztućce do raków. Albo: Na bardzo wykwintnych przyjęciach (głównie w świecie dyplomatycznym) wszystkie owoce obiera się i kraje specjalnymi nożykami i widelczykami. Czy na wielkie oficjalne uroczystości żakiet. Wieczorem frak, nie używany prawie po wojnie. W owych czasach takie fragmenty brzmiały zapewne jak legenda o królu Ćwieczku.

Niejako na marginesie możemy się dowiedzieć, co ludzie robili przy stole, a co poradnik stanowczo odradza: chadzali na proszone obiady z własną wykałaczką, nabierali sól końcem noża, palili w czasie jedzenia, natarczywie namawiali i zmuszali do jedzenia lub picia, po tańcu zostawiali partnerki na środku parkietu, przywoływali kelnera stukając w talerz. Nieobytych poradnik przestrzega: Nie kłaść zbyt dużo na talerz, zwłaszcza potraw, których się nie zna. Nowe idzie i niekoniecznie wie, czy sobie poradzi z ostrygą i kawiorem.

Mnie ujęła szczególnie – skądinąd oczywista – uwaga: pijąc ze szklanki lub filiżanki, trzeba łyżeczkę wyjąć i położyć na spodeczku, a to dlatego, że kiedy byłem mały, mówiono mi: wyjmij łyżeczkę ze szklanki, bo będziesz miał brew jak Rokossowski; Rokossowski, dla mnie sześcioletniego postać tajemnicza i kojarząca się wyłącznie z piciem herbaty, w czasie opublikowania ZWYCZAJÓW TOWARZYSKICH był jedną z głównych osób w państwie i ciekawym, czy ten – obiegowy zapewne – żart o piciu herbaty z łyżeczką przemknął przez głowę autorom?

Ale widać już nowe – jak choćby braki towarowe: w miejscowości kuracyjnej mieć ze sobą jedno lepsze ubranie, suknię […] tak skombinowaną, aby można za pomocą małych zmian, używać jej w różnych okolicznościach. Perfumy? Perfum nie należy używać zbyt dużo, a jeśli się nie ma na kupno dobrych, które są teraz bardzo drogie, lepiej jest używać zwykłej wody kwiatowej. Rozdział „Podarunki” ozdabia rysowana winietka, przedstawiająca szkatułę pełną biżuterii – ale już w tekście mówi się o kwiatach, dla dzieci – zabawkach, książkach, słodyczach, dla młodej pary – serwis do czarnej kawy, dwuosobowy komplet śniadaniowy, jakiś przedmiot z białego metalu czy srebra. Pojawia się rozdział „Wycieczka zbiorowa”, zaczynający się od słów wszyscy uczestnicy powinni podporządkować się ustalonemu planowi […] starać się być w dobrym humorze, nie okazywać niezadowolenia, jeśli nie wszystko wypadnie jak się spodziewało. Przystosować się bez grymasów do ogólnych warunków, nie psuć innym humoru. W dziale „W miejscu pracy” autorzy
nakazują unikać plotek, co w owych czasach miało znaczenie nie tylko towarzyskie, ale – o czym, rzecz jasna, wprost się nie mówi – decydowało niekiedy o czyimś życiu.

Dział „W tramwaju i autobusie” ozdabia zdjęcie z gronami ludzi uczepionymi karoserii na słowo honoru oraz rysunek, na którym wnętrze tramwaju jest puste, a elegancki pan zasiada na ławeczce z gazetą w ręku – od razu widać, jaki był stan faktyczny, a jaki wyobrażony... Do tramwaju wsiadało się platformą tylną, wysiadało przednią – wyjątkowo z przodu mogli wsiąść inwalidzi (tuż po wojnie znacznie większa grupa niż dzisiaj), kobieta z dzieckiem na ręku lub w ciąży oraz, uwaga, milicja jadąca służbowo. W pociągu – choć autorzy tylko o tym napomykają między wierszami – też trwała walka o byt: W drogę brać jak najmniej bagaży – jedzenie mieć czysto zapakowane, papierków nie rzucać na podłogę wagonu. Na noc nie rozbierać się w przedziale przy kobietach. Ustępowanie miejsca w pociągu jest o tyle kłopotliwe, że nikt nie może wymagać, aby ktoś drugi przez wiele godzin poświęcał się dla innych. W tym wypadku najlepiej się porozumieć i co jakiś czas pozwolić odpocząć pasażerom pozbawionym miejsc siedzących
[...]Zajęte przez siebie miejsce należy, wychodząc na chwilkę z wagonu, założyć paltem lub swoim pakunkiem, poprosić sąsiadów, aby zwrócili uwagę, gdyby ktoś nowoprzybyły chciał je zająć.

W dziale „Listy” dowiemy się, że „wielmożnych” już nie ma: zwrotu Ob. (obywatel) używa się tylko w formie urzędowej. Na kopercie zwrot ten jest bardziej logiczny od zwrotu „Wielmożny Pan”, lub „Jaśnie Wielmożny Pan”. Poprawną formą, mało dotychczas – zaznaczają autorzy – przyjętą jest „Pan X” lub „Pani X” – i, na wypadek gdyby jakiś świeżo piśmienny chciał to dokładnie przepisać, uściślają: Dosłownie „Pani – Irena Kowalska” lub „Pan Jerzy Skokowski”.

We wzorach podań zwracają uwagę „rdzennie polskie” nazwiska: Jan Nowiński, Józef Kozłowski, Jan Kowalczyk; żadnych Szmidtów czy Kohnów. I, oczywiście, sprawy. Józef Kozłowski zwraca się do Głównego Urzędu Likwidacyjnego, Wydziału Mienia Zabezpieczonego w Warszawie (na Lindleya 14, tam, gdzie teraz Urząd Skarbowy) z prośbą o pozwolenie nabycia stołu i czterech krzeseł z magazynów Mienia Zabezpieczonego, ponieważ jego mieszkanie zostało wraz z meblami całkowicie spalone podczas działań wojennych w 1944 r. A Jan Kowalczyk z Pracowni Bielizny Pościelowej w Radomiu pisze do Spółdzielni Tekstylnej „Polski Len” w Kielcach o przesłanie 10 sztuk, drelichu, równocześnie zaznaczając, że w poprzednim transporcie jedna sztuka płótna B/87 była uszkodzona i jest do zwrotu. Wróg nie śpi, brakoróbstwo się szerzy.

Ciekawy jestem, kto ponad pół wieku temu napisał ZWYCZAJE TOWARZYSKIE? Dlaczego na stronie tytułowej nie ma żadnych nazwisk – dlatego, że to praca zbiorowa iluś autorów, czy może dlatego, że autorzy należeli do powojennych „wysadzonych z siodła” którzy nie mogli oficjalnie znaleźć żadnego zajęcia? W tych z pozoru oczywistych zapisach życia codziennego, głęboko, między wersami, czai się bardzo gorzki opis stalinowskiej rzeczywistości: nadzieja, że jeszcze uda się ocalić coś z przedwojennego taktu, świadomość, że z większość tamtego świata odeszła bezpowrotnie do lamusa, próba znalezienia jakiegoś sposobu na życie w warunkach totalitarnego ustroju, gdzie nawet noszenie kapelusza mogło być uznane za oznakę burżuazyjnych sentymentów i działalność antypaństwową.