45 lat temu ogłoszono List 34

Jak pisał w swoim dzienniku Andrzej Kijowski , List 34 był pierwszym w powojennej Polsce wspólnym protestem intelektualistów.
„Był aktem publicznym i jako taki stanowił precedens dla innego typu postępowania obywatelskiego. Odwoływał się do prawa, a nie do dobrej woli, życzliwości, czyli - krótko mówiąc - łaski. Trzydziestu czterech uznało siebie za obywateli” - pisał Kijowski .

Na początku lat 60. w Polsce władze po kolei likwidowały obszary względnej wolności, jakie pojawiły się po Październiku'56. Zaostrzono cenzurę i inwigilację pisarzy. W 1962 r. zamknięto powstały w Warszawie na fali odwilży popaździernikowej Klub Krzywego Koła, jedno z niewielu miejsc, gdzie można było w miarę swobodnie głosić swoje poglądy. Powołane zostało nowe pismo – „Kultura” - na miejsce dwu zlikwidowanych buntowniczych pism – „Nowej Kultury” i „Przeglądu Kulturalnego”.

Sygnatariusze Listu 34 zwracali uwagę na ograniczenie przydziału papieru na druk książek oraz zaostrzenie cenzury i domagali się zmiany polityki kulturalnej państwa na zgodną z duchem praw zagwarantowanych przez konstytucję PRL.

Adresatem listu był premier Józef Cyrankiewicz. Słonimski napisał: „Ograniczenia przydziału papieru na druk książek i czasopism oraz zaostrzenie cenzury prasowej stwarza sytuację zagrażającą rozwojowi kultury narodowej. Niżej podpisani, uznając istnienie opinii publicznej, prawa do krytyki, swobodnej dyskusji i rzetelnej informacji za konieczny element postępu, powodowani troską obywatelską, domagają się zmiany polskiej polityki kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez konstytucję państwa polskiego i zgodnych z dobrem narodu”.

List podpisali: Jerzy Andrzejewski , Maria Dąbrowska , Stanisław Dygat , Karol Estreicher, Marian Falski , Aleksander Gieysztor, Konrad Górski, Paweł Hertz, Leopold Infeld , Paweł Jasienica , Mieczysław Jastrun , Stefan Kisielewski , Zofia Kossak-Szczucka , Tadeusz Kotarbiński , Jan Kott , Anna Kowalska , Julian Krzyżanowski, 56843 Kazimierz Kumaniecki, Edward Lipiński, Maria Ossowska, Stanisław Cat Mackiewicz , Jan Parandowski , Stanisław Pigoń , Adolf Rudnicki , Artur Sandauer, Wacław Sierpiński, Antoni Słonimski , Jan Szczepański , Władysław Tatarkiewicz , Jerzy Turowicz , Melchior Wańkowicz , Adam Ważyk , Kazimierz Wyka i Jerzy Zagórski. Współorganizatorem zbierania podpisów był Jan Józef Lipski .

„Sama treść listu była, jak widać, bardzo umiarkowana. Jednak podpisanych pod nim nazwisk nie można było lekceważyć, były to bowiem nazwiska najbardziej szanowanych przedstawicieli życia intelektualnego i kulturalnego w Polsce. Dla twórców kultury zaś była to próba generalna przed Marcem, kreśląca niezmienną przez ćwierć wieku geografię polityczną środowiska” - pisał Jerzy Eisler w tekście List 34 (Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993).

Za decyzją o podpisaniu listu stały najróżniejsze motywacje.

„Podpisałem, bo byłem wychowany na westernach” - powiedział Stanisław Dygat .
„Ten list był dla mojego ojca pewną formą ekspiacji za stalinizm” - przytacza Tomasz Jastrun zdanie z dziennika swego ojca, Mieczysława.
Dąbrowska wahała się: „Nie palę się do takich petycji, bo to nic nie da, ale tak wciąż wszystkiego odmawiam, że zawsze w końcu zdarzy się coś, czemu po prostu na zasadzie prawa liczb nie odmówię” - zanotowała w Dziennikach .

List 34 Antoni Słonimski osobiście dostarczył do Urzędu Rady Ministrów 14 marca 1964. Pierwszą reakcją władzy była rewizja i zatrzymanie Jana Józefa Lipskiego . Trzy dni później o Liście 34 poinformowało Radio Wolna Europa. 18 kwietnia w „Timesie” ukazał się tekst krytykujący władze PRL, podpisany przez 21 brytyjskich pisarzy i artystów, m.in. przez Arthura Koestlera i Allana Bullocka , potem wystąpienie pisarzy amerykańskich (m.in. Susan Sontag , Williama Styrona , Hannah Arendt , Saula Bellowa , Elii Kazana , Normana Mailera i Arthura Millera ) oraz profesorów uniwersytetów Harvarda i Berkeley i włoskich intelektualistów (m.in. Alberto Moravii ).
wp

W odpowiedzi partia w ramach kary zmniejszyła nakład „Tygodnika Powszechnego” z 40 do 30 tys. i wydała zakaz wymieniania nazwisk sygnatariuszy w radiu i telewizji, 14 pisarzy ukarano zakazem publikowania, wielu innym odmówiono wydania paszportu. Zaangażowanie RWE w propagowanie Listu dało władzy pretekst do piętnowania jego sygnatariuszy jako ideowych Targowiczan dostarczających żeru zagranicznym propagandzistom.

Dziesięciu uczonych przekonano, by wysłali do „Timesa” list z ubolewaniem, że ich nazwiska wykorzystano do antypolskiej kampanii. Jednocześnie przygotowywany był kontrlist potępiający List 34. W maju figurowało pod nim już 600 podpisów m.in. prezesa ZLP Jarosława Iwaszkiewicza , Jana Brzechwy , Igora Newerlego , Juliana Przybosia , Tadeusza Różewicza , Jarosława Marka Rymkiewicza .

Najsurowsze represje spotkały 72-letniego Melchiora Wańkowicza . Za wysłanie do mieszkającej w Waszyngtonie córki, Marty Erdman, prywatnego listu z opisem "Listu 34", którego fragmenty zostały następnie odczytane w Radiu Wolna Europa, został on 5 października 1964 roku aresztowany, a 11 listopada skazany na trzy lata więzienia. Władze komunistyczne chcąc uniknąć kompromitacji nie dopuściły do wykonania wyroku (najpierw faktycznie, później formalnie zawieszono wykonywanie orzeczonego wyroku).

W interpretacjach badaczy List 34 był pierwszą próbą wystąpienia polskich intelektualistów przeciwko PRL i zapowiedzią wydarzeń, które miały nadejść dwa lata później - w marcu 1968 roku.