Zakała rasy panów

Kiedy po kapitulacji Niemiec Amerykanie wjeżdżali do pięknego zamku Hartheim, zauważyli tablicę z napisem: „Kto jest chory na ciele i umyśle, nie ma prawa przekazywać choroby swoim dzieciom”. Jak się później okazało, praktyki tam prowadzone wskazywały na to, iż ów chory nie miał również prawa żyć. Był jak zakała rasy panów, skaza na ciele narcyza, w samoadoracji którego przeszkadzał łatwy do usunięcia defekt.

Zamek Hartheim był renesansową budowlą górującą nad wioską w Górnej Austrii nieopodal Linzu. Przed wojną pełnił funkcję domu opieki dla umysłowo chorych, jednak wraz z pojawiającymi się na dziedzińcu ekipami esesmanów, jego przeznaczenie zmieniło się diametralnie. Pod Hartheim podjeżdżały szare autobusy z zamaskowanymi szybami, zaś ludziom, którzy z nich wysiadali, przeznaczona była okrutna śmierć w komorze napełnianej tlenkiem węgla. Z nowo wybudowanego komina górującego nad zamkiem wznosił się tłusty, czarny dym, a na okolicznych polach, znajdowano popioły, fragmenty włosów i kości. Rodziny dostawały lakoniczne informacje o przyczynach zgonu pacjentów, od gruźlicy po posocznicę – tu wybrańcy Hipokratesa musieli wykazać się niebanalną inwencją.

W Hartheim i innych zakładach „eutanazji” krzyżowały się szlaki z Bełżca, Sobiboru, Treblinki i Mauthausen oraz te prowadzące z niemieckich i austriackich klinik, w których lekarze lekką ręką podpisywali wyroki śmierci. Podczas gdy mordercy w białych kitlach zabijali niepełnosprawnych, teoretycy zaopatrywali się w arsenał pseudonaukowych sloganów rodem z eugeniki i darwinizmu socjalnego, usiłując usprawiedliwić zbrodnię, wszak podczas hodowli elit nie było miejsca dla podludzi. Od maja 1940 r. do grudnia 1944 r. zamordowano w Hartheim co najmniej trzydzieści tysięcy osób z domów opieki i obozów koncentracyjnych. To właśnie w tym zamku uczyli się swojego bestialskiego fachu późniejsi kaci z Mauthausen i Treblinki. Do komory gazowej trafiali zarówno chorzy psychicznie, jak i więźniowie polityczni, robotnicy przymusowi, a nawet ciężko ranni weterani wojenni.
Tom Matzek, dziennikarz redakcji historycznej austriackiej telewizji ORF, postanowił poznać tajemnice, które krył jeden z trybików nazistowskiej maszyny zbrodni. Owocem jego trwającego trzy lata śledztwa były dwa filmy dokumentalne z serii „Punkt zapalny” oraz książka Zamek śmierci Hartheim. Autor dotarł do mieszkańców okolicznej wioski, krewnych zabitych, znajomych morderców z zamku oraz do historyków i specjalistów problematyki eksterminacji psychicznie chorych w III Rzeszy. Wywiady uzupełnił dokumentacją, pisemnymi rozkazami, korespondencją i protokołami posiedzeń. Omówienie procesu eutanazji w III Rzeszy Matzek rozpoczął od przeglądu teorii pseudonaukowych będących podwaliną rasowego obłędu. Opisał krętactwa Hitlera i jego pomocników mające na celu usankcjonowanie zbrodni i sumiennie zrekonstruował proceder w Hartheim, analizując perfekcyjną, zbiurokratyzowaną machinę, której pierwsze trybiki obracały się już w placówkach społecznych. Przedstawił sylwetki zbrodniarzy i pomocników oraz ich skazanych
na zapomnienie ofiar, ukazał okoliczności śledztwa prowadzonego przez austriackiego prawnika oraz przeanalizował powiązanie działalności w zamku z holocaustem. Autor omówił również próby zacierania śladów oraz efekty dochodzenia ekipy, której przewodniczył amerykański oficer – Charles Dameson. Matzek w swojej książce poruszył bardzo interesujący problem psychologiczny próbując udzielić odpowiedzi na pytanie, co popychało ludzi, których credo winno brzmieć: „Primum non nocere”, do wzięcia udziału w niewyobrażalnym ludobójstwie? Jakie czynniki spowodowały, że społeczeństwo było skłonne zabijać najsłabszych jego przedstawicieli? Autor zastanawiał się również nad mechanizmem wyparcia z pamięci, który zaobserwował u mieszkańców wioski, nad zepchnięciem koszmaru do najgłębszych zakątków podświadomości.

W napisanej w 1971 roku książce Eksterminacja chorych psychicznie w III Rzeszy francuscy lekarze, Yves Ternon i Socrate Helman napisali: „Aż do zakończenia akcji T4 Hatheim był ośrodkiem wzorcowym. Najściślejsza tajemnica otacza go jeszcze dzisiaj”. Na szczęście, m.in. dzięki dziennikarskiemu śledztwu Matzeka, owa tajemnica wychodzi na jaw, przedzierając się przez mur milczenia, wstydu i ciężkiego brzemienia historii. Ta szkoła katów, sztandarowy przykład rasowego obłędu, miejsce, które stało się preludium mordowania na skalę przemysłową w imię chorej idei, przez długi czas pozostawała w cieniu KL Mauthausen i Am Spiegelgrund. Matzek napisał, że szcześćdziesiąt lat po zbrodni, wreszcie rozpoczyna się proces wyjaśniania przeszłości, a kończy wypieranie jej z pamięci, proces będący niemiecko-austriackim rozrachunkiem z bolesną historią. Jego znakomita książka, hołd złożony pamięci skazanych na zapomnienie, zawiera przypisy, wykaz użytych skrótów, biogramy, zestawienie pseudonimów zabójców oraz zakładów
śmierci. Ponadto znajdziemy w niej wykaz transportów do Hartcheim, przegląd stopni w Wehrmachcie SS i policji, tabele zawierające miejsca morderstw dokonanych podczas holocaustu, obszerną bibliografię oraz wkładkę ze zdjęciami.