Wybitny polski poeta czy bluźnierca i pornograf? Życie i twórczość Juliana Tuwima

Oskarżano go o wyuzdanie, rozpustę, deprawowanie młodzieży i pornografię. Zarzucano mu, że "zażydza" polską literaturę i nazywano gudłajskim Mickiewiczem. O ile dla wielu Polaków zawsze był Żydem, o tyle dla wielu Żydów pozostawał z kolei zdrajcą, który wybrał polskość. Wywoływał skandale, a za wiersze ścigała go nawet prokuratura.
119 lat temu - 13 września 1894 roku - urodził się Julian Tuwim , jeden z najpopularniejszych polskich poetów, który decyzją Sejmu jest patronem 2013 roku.
Skąd pojawiły się oskarżenia o wyuzdanie i deprawowanie młodzieży przez Tuwima ? Dlaczego poeta całe życie wstydził się swojej twarzy? W jaki sposób zmagał się ze swoją polsko-żydowską tożsamością? Jak wyglądała antysemicka nagonka na poetę? Jak traktowali Tuwima komuniści? Więcej szczegółów na kolejnych stronach galerii.

Julian Tuwim wywodził się ze zasymilowanej rodziny żydowskiej. Dzieciństwo przyszłego poety i jego siostry Ireny nie było sielankowe. Małżeństwo rodziców nie było udane. Matka, neurotyczna i przewrażliwiona, przelewała na dzieci swój lęk przed światem.
Ojciec poety, Izydor Tuwim, skończył szkołę w Królewcu, studiował w Paryżu, znał kilka języków obcych i pracował jako urzędnik bankowy. Matka, Adela z Krukowskich, była córką właściciela drukarni, a jej czterej braci byli adwokatami i lekarzami.
Po śmierci męża (Izydor Tuwim zmarł w 1935 roku) Adela próbowała popełnił samobójstwo i ostatnie lata życia spędziła w szpitalu psychiatrycznym w Otwocku.

Większość zdjęć pokazuje Tuwima z prawego profilu. Na tych en face można niekiedy dostrzec duże znamię na lewym policzku poety. Obecność tej "myszki" od najwcześniejszego dzieciństwa sprawiała, że czuł się naznaczony, inny od wszystkich.
"Kto wie, czy z twojego Julka pozbawionego tej "cechy szczególnej" wyrósłby poeta... Powiem ci, że na pewno nie. Wyrosłem w poczuciu upośledzenia i krzywdy osobistej, jaka los mi sprawił i to stało się macierzystą glebą mojej poezji" - pisał Tuwim do siostry o swoim znamieniu. Nigdy jednak nie przestał się wstydzić plamy na policzku - do zdjęć pozował odwracając głowę, lub zakrywając znamię dłonią.

Po ukończeniu łódzkiego gimnazjum, studiował prawo i filozofię na UW. Jako poeta debiutował wierszem "Prośba" w "Kurierze Warszawskim" (1913), który podpisał inicjałami St. M. (skrót od imienia i nazwiska Stefanii Marchew - jego przyszłej żony, z którą pobrali się w 1919 r.).
Szybko wszedł w kulturalne życie stolicy - współpracował z pismem studenckim "Pro arte et studio", w 1918 roku znalazł się wśród współzałożycieli kabaretu literackiego Pikador i poetyckiej grupy Skamander, ukazał się też debiutancki tomik Tuwima pt. "Czyhanie na Boga".

Debiut odbił się szerokim echem. Obok zachwytów pojawiały się głosy krytyczne: "Zdegenerowany pan Tuwim oddziaływa na młode dusze jak najzjadliwsza trucizna" - pisała w 1918 roku prasa po publikacji "Wiosny".
Poetę oskarżano o wyuzdanie, rozpustę, deprawowanie młodzieży, pornografię. Nie była to ostatnia awantura wokół poezji Tuwima. Skandal wywołał rewolucyjny i pacyfistyczny wiersz "Do prostego człowieka" (1929) z frazą "Rżnij karabinem w bruk ulicy", co odczytywano jako nawoływanie do dezercji z armii.
Postępowanie przeciw Tuwimowi podjęła prokuratura, nawet przyjaciel i protektor poety w kręgach władzy Bolesław Wieniawa-Długoszowski na jakiś czas zerwał kontakty.

Jednak większość czytelników wierszy Tuwima przyjmowała kolejne tomiki, takie jak "Czyhanie na Boga" (1918), "Sokrates tańczący" (1920), "Siódma jesień" (1922), "Słowa we krwi" (1926), "Rzecz czarnoleska" (1929), "Biblia cygańska" (1932) "Treść gorejąca" (1936) z entuzjazmem.
W ankiecie "Wiadomości Literackich" z roku 1935 zatytułowanej "Kogo wybrałbyś do Akademii Niezależnych, gdyby taka akademia istniała", Tuwim zajął pierwsze miejsce. Tworzył kabaretowe skecze, humoreski, satyry, piosenki (jak "Miłość ci wszystko wybaczy" czy "Na pierwszy znak" Hanki Ordonówny), które powtarzała ulica.
Najwyższym osiągnięciem Tuwima-satyryka był napisany w 1936 roku "Bal w Operze". Pod koniec lat międzywojennych powstały wiersze dla dzieci takie jak "Lokomotywa", "Słoń Trąbalski", "Zosia-Samosia", które dziś stanowią najbardziej znaną część twórczości Tuwima.

Dla antysemitów na zawsze pozostał Żydem - i jako taki był przedmiotem brutalnych ataków: zarzucano mu "zażydzanie" polskiej literatury: "Tuwim nie pisze po polsku, lecz tylko w polskim języku (...), a jego duch szwargoce" - pisało "Prosto z mostu" w latach 1930. Nazywano go gudłajskim Mickiewiczem.
Choroba psychiczna matki Tuwima rozwinęła się na tle antysemickiej nagonki na syna. Adela Tuwimowa od 1935 roku przebywała w szpitalu w Otwocku, a ze względu na obsesję chorej, nie dopuszczano do niej syna. Ostatni raz spotkali się w 1935 roku. W tym samym czasie sam Tuwim zaczął chorować na depresję i stany lękowe. Agorafobia sprawiła, że w pewnym momencie poeta po mieście mógł przemieszczać się tylko taksówkami i w towarzystwie żony.

Jeżeli dla wielu Polaków Julian Tuwim zawsze był Żydem, dla wielu Żydów pozostawał zdrajcą, który wybrał polskość. Tuwim zmagał się ze swoją podwójną tożsamością przez całe życie. Przed II wojną światową opowiadał się za asymilacją Żydów.
Był autorem tekstów kabaretowych, w których wyśmiewał "żydłaczenie", innym razem napisał: "Daleki oczywiście od antysemityzmu, zawsze byłem, jestem i będę przeciwnikiem umundurowanych brodaczy i ich hebrajsko-niemieckiego bigosu oraz tradycyjnego kaleczenia mowy polskiej. Najwyższy czas, panowie, obciąć długopołe kaftany i kręcone pejsy, a także nauczyć się szacunku dla języka narodu, wśród którego mieszkacie".

Dopiero po dramacie Zagłady Tuwim poczuł solidarność z Żydami. Tekst "My, Żydzi polscy" napisał na emigracji i opublikował w sierpniu 1944 roku w londyńskim miesięczniku "Nowa Polska". Usiłował w nim wyjaśnić Żydom, dlaczego czuje się Polakiem, a Polakom - dlaczego czuje się Żydem.
"Jestem Polakiem, bo tak mi się podoba. To moja ściśle prywatna sprawa, z której nikomu nie mam zamiaru zdawać relacji, ani wyjaśniać jej, tłumaczyć, uzasadniać. (...) Gdyby jednak przyszło do uzasadniania swej narodowości, a raczej narodowego poczucia, to jestem Polakiem dla najprostszych, niemal prymitywnych powodów, przeważnie racjonalnych, częściowo irracjonalnych, ale bez +mistycznej+ przyprawy. Być Polakiem - to ani zaszczyt, ani chluba, ani przywilej".

Dalej poeta wyjaśniał, dlaczego, mimo że czuje się Polakiem, zatytułował tekst "My, Żydzi polscy". Pisze o "rzece krwi Żydów" jaką wytoczono podczas Zagłady: "I w tym oto nowym Jordanie przyjmuję chrzest nad chrzty: krwawe, gorące, męczennicze braterstwo z Żydami".
Po wybuchu II wojny światowej Tuwimowie przez Rumunię, Jugosławię i Włochy przedostali się do Francji, skąd wyjechali najpierw do Rio de Janeiro, potem do Nowego Jorku. Na emigracji powstał nostalgiczny poemat "Kwiaty polskie", nastąpiło też zerwanie Tuwima z dawnymi przyjaciółmi Skamandrytami - Lechoniem i Wierzyńskim. Nie mogli oni zaakceptować, że Tuwim godzi się z perspektywą budowania w Polsce socjalistycznego państwa.

W czerwcu 1946 roku Tuwimowie wrócili do kraju, w tym samym roku adoptowali małą żydowską sierotę - Ewę.
Komunistyczne władze uznały ściągnięcie poety do kraju za wielki sukces, Tuwim dostał do dyspozycji willę w Aninie, samochód z kierowcą, bywał na balach, benefisach, audiencjach, zgodził się nawet ocenzurować "Kwiaty polskie", które ukazały się w 1949 roku.
Tuwim wielokrotnie deklarował swoje poparcie dla komunistycznych władz, pisał jednak bardzo mało - przez siedem lat jego życia w PRL powstało tylko 12 nowych wierszy.

Julian Tuwim przez lata cierpiał na zaburzenia nerwicowe (agorafobia, nerwica wegetatywna) i depresję, które ograniczały jego normalne funkcjonowanie i pracę.
Zmarł na atak serca 27 grudnia 1953 w pensjonacie ZAiKS-u "Halama" w Zakopanem na atak serca. Poetę pochowano na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. W imieniu władz PRL przemówienie pożegnalne na pogrzebie wygłosił minister kultury i sztuki Włodzimierz Sokorski.

W pierwszych opublikowanych tomach poetyckich Tuwim buntował się przeciwko poezji młodopolskiej. Głosił optymizm i witalizm, opisywał życie i dzień powszedni miasta oraz jego zwykłych mieszkańców.
"Często wprowadzał do liryki gatunki wypowiedzi takie, jak obrazek rodzajowy i poezja rozmowy. Dążył, tak jak wszyscy skamandryci, do upowszechnienia liryki i stworzenia odmiennego modelu jej funkcjonowania niż elitarno-artystowski" - czytamy w sylwetce pisarza opublikowanej na Culture.pl.
W późniejszych latach coraz więcej w twórczości Tuwima goryczy: "Do głosu dochodzi niepokój zarówno w liryce osobistej, jak i społecznej. Równocześnie coraz doskonalsze operowanie przez Tuwima formą, wirtuozeria w operowaniu słowem i obrazem staje się - w połączeniu z rozmiłowaniem w wielkiej tradycji - źródłem swoistej poetyckiej filozofii".

W 2013 roku mija 60 lat od śmierci Juliana Tuwima, a bieżący rok został, decyzją Sejmu, ogłoszony Rokiem Tuwima.
Finał konkursu na utwór muzyczny do tekstu Juliana Tuwima, happening w pociągu relacji Łódź- Warszawa czy uliczny spektakl - to niektóre atrakcje obchodów 119. urodzin poety, które od piątku odbywać się będą w Łodzi. To kolejne wydarzenia w ramach obchodów Roku Juliana Tuwima - ustanowionego przez Sejm w 60. rocznicę śmierci poety i 100. rocznicę jego poetyckiego debiutu.
W sobotę rocznicę urodzin poety świętować będzie Muzeum Miasta Łodzi, które organizuje piknik przygotowany według wskazówek zamieszczonych we fragmencie jego najbardziej łódzkiego poematu "Kwiaty polskie". W czasie pikniku będzie można zobaczyć archiwalne zdjęcia ze zbiorów Muzeum obrazujące sposoby spędzania czasu wolnego w dawnej Łodzi. Podczas pikniku będzie też można odwiedzić gabinet poety, wziąć udział w warsztatach plastycznych i grach literackich, a w tymczasowej czytelni poczytać dzieła Tuwima i książki dotyczące jego twórczości.
Oprac. GW, WP.PL, na podst. PAP.