Podwójny jubileusz Józefa Szajny

Uważany za jedną z najsilniejszych osobowości polskiego teatru powojennego Józef Szajna skończył 85 lat. Ten malarz, grafik, scenograf, reżyser, autor scenariuszy i teoretyk teatru obchodzi w tym roku 60-lecie pracy twórczej.

Szajna urodził się 13 marca 1922 roku w Rzeszowie. W wieku 17 lat uczestniczył w kampanii wrześniowej, a po jej zakończeniu – w życiu konspiracyjnym. Schwytano go podczas próby ucieczki na Węgry. Osadzony w więzieniu w Tarnowie, a następnie w Nowym Sączu, został w końcu odesłany do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Był też więziony w obozach Auschitz-Birkenau i Buchenwaldzie.

Po wojnie studiował grafikę i scenografię na krakowskiej ASP (dyplomy obronił w 1952 i 1953 r.). Karierę artystyczną rozpoczął w Opolu, potem współpracował z wieloma scenami w Polsce. Współtworzył m.in. „Akropolis” według Wyspiańskiego w Teatrze 13 Rzędów Jerzego Grotowskiego (1962).

Po studiach zaczął pracę w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie, którym później kierował (1963-1966). Rozpoczął wówczas tworzenie własnego, autorskiego teatru, występując jako scenograf i reżyser. Sformułował też teoretyczne podstawy własnej koncepcji teatru.

Będąc od 1972 roku dyrektorem Teatru Klasycznego w Warszawie przekształcił go w Centrum Sztuki-Galerię Studio, jedyną tego typu instytucję w kraju. Wprowadził do teatru formy abstrakcyjne, tzw. informel, a także przedmiot w miejsce struktury. Dążył do likwidacji podziału w teatrze na widownię i scenę, wykorzystywał tzw. zderzenia sytuacyjne. Stworzył teatr otwarty.

Sławę zawdzięcza przede wszystkim swoim autorskim spektaklom teatralnym, pokazywanym w wielu miejscach świata. Międzynarodowe uznanie przyniosły mu „Reminiscencje” – niemy spektakl teatralny, dzieło poświęcone pomordowanym w czasie okupacji hitlerowskiej artystom krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Inne jego głośne realizacje to: „Witkacy” (1972), „Gulgutiera” i „Replika” (oba w 1973), „Dante” (1974), „Cervantes” (1976) i „Majakowski” (1978).

Twórczość Szajny często postrzegana jest jako reminiscencja oświęcimskich przeżyć artysty. On sam z kolei wielokrotnie mówił o celu własnej twórczości jako o wiecznej potrzebie odkupienia.

Jego przedstawienia zdominowane są wizjami plastycznymi. Artysta często stosował metodę twórczą, polegającą na ożywianiu kompozycji przestrzennych.

Ograniczenie słowa do minimum, ostentacyjna brzydota rekwizytów, dysharmonia muzyki tworzą często apokaliptyczną wizję, wyrastającą z przetworzonych, wojennych doświadczeń Szajny. „Funkcją teatru nie jest ilustrowanie tekstu” – pisał.

„Kim jest Szajna? Magiem i reformatorem teatru na zawsze zainfekowanym plastyką, katastroficznym wróżbitą, przypominającym zwycięstwo zła, ale dającym nadzieję na zmartwychwstanie dobra. Wulkanem energii, która znajduje ujście w niesłychanej mnogości inicjatyw, wszechstronności działań, animatorskim oddziaływaniu na innych. (...) Jest artystą, który w pracy twórczej znajduje sens egzystencji, bliskość absolutu. I jest człowiekiem wolnym” – napisała w eseju o Józefie Szajnie Bożena Kowalska . Ta publikacja stanowi część monografii z 2001 r. pt. Józef Szajna i jego świat.