Od "Nomadland" do seksskandalu w komitecie noblowskim. Musisz je znać

Do tegorocznej Nagrody im. Kapuścińskiego zgłoszono 128 książek. Reportaże przesłała rekordowa liczba 41 wydawnictw, 2 tytuły zostały wydane nakładem własnym. Większość (93 pozycje) napisali polscy autorzy, pozostałe to przekłady.

Spośród nich wybrano dziesięć tytułów, które przechodzą do kolejnego etapu. Listę finalistów poznamy w przyszłym miesiącu, a laureata we wrześniu. Zwycięzca otrzyma główną nagrodę – 100 tys. złotych (dodatkowo 20 tys. złotych przewidziano dla ew. autora tłumaczenia).

Jury 12. edycji Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego w składzie: Katarzyna Surmiak-Domańska (przewodnicząca), William Brand, Julia Fiedorczuk, Elżbieta Sawicka, Abel Murcia Soriano wskazało dziesięć najlepszych reportaży 2020 roku.

1. Jessica Bruder, "Nomadland. W drodze za pracą", tłum. z jęz. angielskiego Martyna Tomczak, wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2020.

Bohaterowie książki Bruder choć mają już swoje lata, nie mogą przejść na zasłużoną emeryturę. Stracili życiowe oszczędności, nie są w stanie utrzymać domów, zamieniają je więc na życie w przyczepie. Jeżdżą od stanu do stanu, zatrzymując się tam, gdzie znajdą na chwilę zatrudnienie.

"Oni, współcześni nomadzi, przemierzają kamperami terytorium USA w poszukiwaniu sezonowej pracy" - pisze o nowej klasie społecznej USA hiszpański poeta Abel Murcia Soriano. "System, który się od nich odwrócił, perfidnie pozwala im przeżyć, oferując ciężką pracę fizyczną bez żadnych zabezpieczeń społecznych. Ci ludzie mają w sobie dość siły, żeby walczyć o swą samowystarczalność i wolność, jaką ona daje" - zauważa, argumentując decyzję jury.

Z uznaniem spotkała się także ekranizacja książki. Dramat obyczajowy "Nomadland" w reż. Chloé Zhao nagrodzono m.in. trzema Oscarami i nagrodą BAFTA dla najlepszego filmu oraz Złotym Globem dla najlepszego filmu dramatycznego.

2. Eliane Brum, "Kolekcjoner porzuconych dusz. Reportaże z Brazylii", tłum. z jęz. portugalskiego Gabriel Borowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2020.

Książka przedstawia obraz życia w Brazylii, którego próżno szukać w przewodnikach turystycznych. "Napisane zmysłowym, poetyckim językiem reportaże Eliane Brum oddają wielowymiarowość tego kraju i złożoność każdego istnienia, w którym piękno przeplata się z brzydotą i bólem. Jak bohater tytułowego tekstu, gromadzący w swoim domu wyrzucone przedmioty, Brum zbiera skrawki ludzkich losów, żeby upleść z nich uniwersalną opowieść o życiu i śmierci" - podkreśla pisarka Julia Fiedorczuk.

3. Marcin Kącki, "Oświęcim. Czarna zima", wydawnictwo Znak Literanova, Kraków 2020.

Autor "Białegostoku" tym razem postanowił napisać współczesny reportaż o Oświęcimiu. Mieście, którego mieszkańcy żyją w cieniu zła, w końcu nawet miejscowe legendy opowiadają o ciążącej nad miastem klątwie. "Jednak, jak widzimy w tym reportażu, żyją również klubem hokejowym Unia czy niezagojonym konfliktem między sąsiadami Romami i nie-Romami, pokazanym w sposób przekraczający prosty symetryzm" - zauważa William Brand, który był pierwszym agentem literackim Ryszarda Kapuścińskiego.

4. Katarzyna Kobylarczyk, "Kobiety Nowej Huty. Cegły, perły i petardy", wydawnictwo Mando, Kraków 2020.

"Katarzyna Kobylarczyk wygrała zeszłoroczną Nagrodę reportażem o odgrzebaniu prawdy o hiszpańskiej wojnie domowej. Wraca teraz ekshumacją dwóch wielkich prawd o Nowej Hucie" - przypomniał Brand. "Kobiety współtworzyły tę ikonę lat PRL-u, a ziemie, gdzie zbudowano wzorcowe miasto socrealizmu, były nie tylko żyznymi polami, lecz także małą ojczyzną wielu ludzi" - podkreśla juror.

5. Jelena Kostiuczenko, "Przyszło nam tu żyć. Reportaże z Rosji", tłum. z jęz. rosyjskiego Katarzyna Kwiatkowska-Moskalewicz, wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2020.

Osiemnaście reportaży Kostiuczenko pokazuje, że prawdziwa Rosja jest daleka od obrazu znanego z kremlowskiej propagandy. To "bolesna i przerażająca relacja z pierwszej ręki", zauważa Elżbieta Sawicka.

Autorka dociera do ludzi ledwo wiążący koniec z końcem. Jej bohaterowie są biedni i często poniżani. "Dzicy lokatorzy, bezdomni, narkomani koczujący w melinach, górnicy bez pensji, uczennice narażone na gwałty, homoseksualiści zagrożeni śmiercią" – wymienia jurorka. Choć mieszkają w stolicy światowego mocarstwa, "państwo ich zawodzi albo prześladuje".

6. Hanna Krall, "Synapsy Marii H.", Wydawnictwo Literackie, Kraków 2020.

Najnowsza książka wybitnej polskiej reporterki opowiada historię dwóch Marii. Pierwsza z nich to polska opozycjonistka, która wychowuje cierpiącego na autyzm syna. W reportażu pojawia się także "matka jej męża".

"Starsza pamięta świat sprzed Zagłady. Getto i Umschlagplatz. Albo nie pamięta, tylko wie lub kiedyś wiedziała, jak zginęła jej matka. Młodsza pamięta Polskę lat 80., ogórki w ogrodzie, aresztowanie w stanie wojennym, zanim wyemigrowała do USA" - pisze Fiedorczuk.

Tytułowe synapsy, to mosty łączące strzępki wspomnień i teraźniejszość. Każdy odbiera i łączy świat po swojemu. "Mozaikowa, urywana opowieść Krall dotyczy w pierwszej kolejności inności i samotności. Nie da się drugiego człowieka do końca zrozumieć. Ale nie ma innego wyjścia, niż próbować" - uzasadnia wybór jurorka.

7. Mark O'Connell, "Być maszyną" tłum. z jęz. angielskiego Aleksandra Małecka, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2020.

"Autor penetruje środowisko transhumanistów - wyznawców ruchu dążącego do wykorzystania technologii do wyzwolenia człowieka z klatki cielesności" - komentuje reporterka Katarzyna Surmiak-Domańska. O'Connell zgłębia świat ludzi, którzy wierzą, że o ciele można myśleć, jak o sprzęcie. Mają przy tym wsparcie miliarderów z Doliny Krzemowej.

Bohaterowie jego książki wszczepiają sobie pod skórę przeróżne gadżety. "Trochę z nich pokpiwa, ale i nie może oprzeć się pokusie podążenia za ich myśleniem. Stawiając pytania o istotę egzystencji, człowieczeństwa, wiary w boga" - dodaje przewodnicząca jury.

8. Karolina Sulej, "Rzeczy osobiste. Opowieść o ubraniach w obozach koncentracyjnych i zagłady", Wydawnictwo Czerwone i Czarne, Warszawa 2020.

Czytając tę książkę "zapomnijmy o stereotypie identycznych pasiaków w Auschwitz" - mówi Surmiak-Domańska. Okazuje się, że stroje więźniów obozów koncentracyjnych "różnorodnością i przypadkowością bardziej przypominały karnawałowy świat na opak niż zakład karny" - dodaje.

Perspektywa mody wydaje się z pozoru prowokacyjna wobec narracji o Zagładzie. Jednak swoją publikacją Sulej udowadnia, że psychologiczna moc przedmiotów i dbałość o wygląd staje się szczególnie istotna właśnie w sytuacjach ekstremalnych.

9. Mirosław Tryczyk, "Drzazga. Kłamstwa silniejsze niż śmierć", wydawnictwo Znak Literanova, Kraków 2020.

Autor "Drzazgi" odkrył, że jego ukochany dziadek, uwikłany był mordy na Żydach.

Mógłby to ukryć, jednak "Mirosław Tryczyk, jako wnuk, chce zmierzyć się z rodzinną tajemnicą i wypartą prawdą, a jako reporter zbiera świadectwa tych, którzy są tej przemilczanej prawdy depozytariuszami" - pisze o jego książce Hiszpan Abel Murcia Soriano.

Tryczyk rusza więc w Polskę śladem tych, którzy dźwigają podobny bagaż rodzinnych historii. Jego książka, to opowieść o ludziach, którzy nie chcą już milczeć.

10. Matilda Voss Gustavsson, "Klub. Seksskandal w komitecie noblowskim", tłum. z jęz. szwedzkiego Justyna Czechowska, wydawnictwo Wielka Litera, Warszawa 2020.

Książka Gustavsson "trzyma w napięciu od pierwszej do ostatniej strony" - podkreśla Sawicka, która uważa, że czyta się ją "jak rasowy thriller". Jednak "Klub" fikcją nie jest. Autorka odebrała za swój doskonały reportaż śledczy wiele nagród i wyróżnień, ale przede wszystkim wstrząsnęła posadami Akademii Szwedzkiej.

"Reporterka zdobyła zaufanie osiemnastu kobiet, ofiar Arnaulta. Ujawniła skandal, zmowę milczenia o przemocy, molestowaniu i gwałtach. Ale też korupcję i szemrane interesy" - pisze jurorka.

W wyniku tej publikacji w roku 2018 nie przyznano Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Odkrycia reporterki zdemaskowały jednego z najbardziej wpływowych i dotychczas szanowanych członków Klubu i wywołały międzynarodowy skandal.