Ponad 200 dokumentów z archiwów ukraińskiej Służby Bezpieczeństwa dot. tzw. Wielkiego Terroru, czyli antypolskiej operacji prowadzonej przez sowieckie organy bezpieczeństwa w
latach 1937-38 na terenie Ukrainy, znalazło się w wydanej właśnie przez IPN publikacji.
Dwutomowe wydawnictwo to kolejny, ósmy już tom wspólnej polsko-ukraińskiej serii Polska i Ukraina w latach trzydziestych - czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych, poświęcony tzw. operacji polskiej przeprowadzonej przez sowieckie organy bezpieczeństwa w Ukraińskiej Republice Ludowej w latach 1937-1938.
Wydane w opublikowanym w języku polskim, rosyjskim i ukraińskim tomie pt. Wielki Terror: operacja polska 1937-1938 dokumenty ukazują prowadzone w latach 1935-1939 pod rządami ludowych komisarzy spraw wewnętrznych Ukrainy: Wsiewołoda Balickiego, Izraiła Leplewskiego oraz Aleksandra Uspienskiego antypolskie działania, które - jak oceniają historycy - faktycznie przerodziły się w czystkę etniczną.
"Wydawnictwo to jest efektem 1,5-rocznej pracy archiwistów polskich i ukraińskich. Otwiera je
obszerny wstęp przybliżający tematykę czystek etnicznych prowadzonych przez sowieckie organy bezpieczeństwa określanych jako tzw. Wielki Terror. W ich wyniku represjom zostało poddanych ponad 140 tys. Polaków, a śmierć poniosło ponad 110 tys. z nich. Celem autorów publikacji było przybliżenie podłoża i mechanizmów operacji oraz materiałów ze śledztw" - mówił podczas poniedziałkowej promocji wydawnictwa zastępca naczelnika Wydziału Badań Archiwalnych i Edycji Źródeł Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów Instytutu Pamięci Narodowej Marcin Majewski.
Publikacja składa się z dwóch części. W pierwszej zamieszczono blisko 100 dokumentów pochodzących z archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy (SBU). Dotyczą one m.in. zwalczania przez sowiecki aparat bezpieczeństwa tzw. polskiego szpiegostwa, tj. domniemanych i faktycznych działań Oddziału II Sztabu Głównego WP na sowieckiej Ukrainie, deportacji z pasa przygranicznego Polaków i Niemców do Kazachstanu oraz działań w ramach tzw. operacji polskiej.
Wśród dokumentów opublikowanych w części pierwszej autorzy zwracają uwagę m.in. na sprawę Stefana Kasperskiego vel Alberta Rana, etatowego funkcjonariusza Oddziału II Sztabu Głównego, który pod przykrywką pracownika polskiego MSZ miał wykonać zadania wywiadowcze na terenie ZSRR. Aresztowany przez sowiecki kontrwywiad wojskowy był wielokrotnie przesłuchiwany, a po ponad dwóch miesiącach został wymieniony na aresztowanego w Polsce pod zarzutem szpiegostwa na rzecz ZSRR pracownika ambasady ZSRR w Warszawie.
W części drugiej opublikowano 106 dokumentów z archiwum SBU zawierających m.in. zestawienia statystyczne, raporty, doniesienie agenturalne i inne materiały na temat tzw. operacji polskiej z 1938 roku i walki z tzw. polskim szpiegostwem w 1939 roku. W pracy zastosowano układ chronologiczny. Do książki dołączono także płytę DVD zawierającą kopie oryginałów protokołów tzw. dwójek i trójek (czyli organów sądzących, w skład których wchodzili m.in. komisarz NKWD i sekretarz partii danego obwodu), odnalezionych w archiwum SBU. Ich uzupełnieniem są szczegółowe zestawienia statystyczne dotyczące represjonowanych osób.