"Głowa owinięta koszulą" - nowa książka Rymkiewicza

Czy Hrabia z "Pana Tadeusza" nosił kolczyki? Co to jest "świerzop"? Jak zmarł Adam Mickiewicz? - na te pytania szuka odpowiedzi Jarosław Marek Rymkiewicz w swojej najnowszej książce "Głowa owinięta koszulą" .** W swojej najnowszej książce o Mickiewiczu Rymkiewicz przedstawia różne kwestie z dzieł i życia Wieszcza, które pomimo wieloletnich wysiłków badaczy pozostały nierozstrzygnięte, jak na przykład lokalizacja strumienia Tukaj z jednej z ballad, czy też położenie domu, gdzie zatrzymywał się poeta podczas przyjazdów z Kowna do Wilna.

Rymkiewicz dokopuje się do intrygujących szczegółów: większość czytelników "Pana Tadeusza" nie zauważa, że Hrabia nosi kolczyki. Jest to fakt łatwy do przeoczenia, bo taka sugestia pojawia się tylko raz: w księdze V "Kłótnia" Podkomorzy rozglądając się za szablą krzyczy do Hrabiego: "Ja cię tu zaraz po tych zauszniczkach płatnę!". Z "Opisu obyczajów" Jędrzeja Kitowicza wynika, że pod koniec XVIII wieku zwyczaj noszenia kolczyków przez mężczyzn był w Polsce dość powszechny, więc ważniejsze wydaje się Rymkiewiczowi pytanie, czemu Mickiewicz, znany z pieczołowitości w opisach, tym razem poprzestał na dyskretnej aluzji, pozostawiając pokolenia mickiewiczologów w niepewności, co do wyglądu ozdoby Hrabiego.

Nie do rozstrzygnięcia jest też kwestia odległości pomiędzy dworem Sopliców a Zamkiem. W pierwszej księdze można znaleźć informację, że dzieliło je "dwa tysiące kroków". Ale jak zauważa Rymkiewicz, byłaby to zbyt duża odległość aby, jak to się dzieje w tej samej księdze, wynieść z dworu stoły z kolacją i ustawić je pośrodku zamku. Poza tym zarówno Jacek Soplica jak i Hrabia drogę pomiędzy dworem a Zamkiem przemierzali konno, co z kolei wskazywałoby na odległość większą niż "dwa tysiące kroków". "Zamek więc to zbliża się do dworu, to się od niego oddala" - konkluduje Rymkiewicz.

Pisarz próbuje też wyjaśnić nurtującą czytelników od lat kwestię "bursztynowego świerzopu" z inwokacji. Tropów jest kilka - wedle słowników i encyklopedii nazwa może się odnosić do "rzodkwi łopuchy", "gorczycy polnej", "koniczyny dzikiej" lub też "gliki - rośliny z rodziny berberysowatych". Ta kwestia dzieli mickiewiczologów od lat. Konrad Górski optował za gorczycą, czyli żółtym chwastem, podczas gdy Stanisław Pigoń, argumentując, że pola w Soplicowie były starannie uprawiane i nie rosły tam jakieś chwasty, stawiał na rzepak. Zbigniew Jerzy Nowak uważał natomiast, że świerzop to o prostu ognicha, czyli łopucha, nie wyjaśniając jednak bliżej, co to za roślina. Kwestia świerzopu pozostaje więc nadal otwarta.

W niepewności też pozostawia Mickiewicz czytelników co do tego, czym różni się czamara od taratatki, a ta od zwykłej sukmany. Rymkiewicz przytacza opinie znawców, którzy doszukują się różnic w długości oraz obecności lub też braku frędzli i pętelek, nie dochodząc jednak do żadnych konkretnych wniosków. Podobnie wygląda często podnoszona przez badaczy kwestia obecności ogórków w "Panu Tadeuszu". Rymkiewicz podkreśla, że pomimo wieloletnich wysiłków interpretacyjnych badacze nie wyszli poza konkluzję, że w kilku miejscach poematu ogórki się pojawiają.

Nierozwikłaną tajemnicą pozostaje śmierć Mickiewicza. Od dekad mickiewiczolodzy zastanawiają się, czy poeta zmarł na cholerę, czy też został otruty, a jeżeli tak, to przez kogo? Boy Żeleński wskazywał, że motyw miało niechętne Mickiewiczowi stronnictwo emigracyjne skupione wokół gen. Władysława Zamoyskiego, któremu nie podobał się lansowany przez poetę pomysł stworzenia żydowskiego legionu. Zygmunt Wasilewski uważał, że za otruciem stali, z tego samego powodu, żydowscy bankierzy. Juliusz Harbut twierdził natomiast, że truciznę podali poecie Rosjanie.

Jesienią 1855 roku Mickiewicz przebywał w tureckim Istambule, gdzie organizował oddział, który miał walczyć w wojnie krymskiej przeciwko Rosji, po stronie Turcji. Niespodziewanie, 26 listopada, zachorował i wieczorem tego samego dnia zmarł. Rymkiewicz rekonstruuje ostatni dzień życia poety. 26 listopada 1855 roku Mickiewicz obudził się nad ranem, kazał sobie podać herbatę i usnął. Kiedy około godz. 10 przyszedł do niego płk Emil Bednarczyk, zobaczył świeżo startą podłogę, znak, że rano poeta "womitował". Inni odwiedzający nie zauważyli umytej podłogi, może dlatego, że została zadeptana przez gości. Około południa, według towarzysza Mickiewicza, Henryka Służalskiego, poeta wypił kawę ze śmietanką i zjadł kawałek chleba, potem się zdrzemnął. Około godz. 13 poczuł się źle. Bednarczyk zastał go stojącego w drzwiach w samej koszuli, obiema rękami trzymającego się futryny drzwi. Nie chciał wrócić do łóżka.

Po południu sprowadzono lekarza, który zastosował plastry z gorczycy. Ale stan chorego gwałtownie się pogarszał, pojawiły się konwulsje. Około 19.00 przyszedł ksiądz, ale konający tracił już świadomość. Ostatnie słowa, jakie zapamiętał Bednarczyk, brzmiały: "Powiedz tylko dzieciom, niech się kochają. Zawsze".

Świadectwo zgonu wystawione przez miejscowego lekarza Jana Gembickiego, jako przyczynę śmierci podaje wylew krwi do mózgu. Zawsze uważano to za wybieg - gdyby lekarz napisał, że poetę zabiła cholera, niemożliwe byłoby wywiezienie zwłok do Francji. Informacje, że Mickiewicz zmarł na cholerę, rozpowszechniał Henryk Służalski. Ale jesienią 1855 roku w Konstantynopolu nie było cholery. W dodatku objawy tej choroby, zdaniem lekarzy, mogą być podobne do objawów zatrucia arszenikiem.

Rymkiewicz przeprowadza po latach śledztwo typując 13 osób, które 26 listopada 1855 roku miały okazję, aby podać truciznę, ponieważ kontaktowały się z Mickiewiczem. Analizując dokumenty i wspomnienia zacieśnia krąg podejrzanych do trzech osób - Armanda Levy, Henryka Służalskiego i nieznanej z imienia pani Rudnickiej. Mimo wysiłków Rymkiewicza tajemnica śmierci Mickiewicza pozostaje nierozwikłana.

Książka "Głowa owinięta koszulą" to kontynuacja cyklu czterech prac Rymkiewicza o Adamie Mickiewiczu - "Żmut" "Baket", "Kilka szczegółów" oraz "Do Snowia i dalej". Rymkiewicz w przedmowie zapowiada, że cykl się na tym nie zakończy i niedługo ukaże się jeszcze jedna jego książka o autorze "Dziadów". Książkę "Głowa owinięta koszulą" opublikowało wydawnictwo Sic!.