Stanisław Lem - twórczość

Teksty apokryficzne Lema, czyli wstępy do nie istniejących książek, stoją na granicy fikcji literackiej i eseistyki. Autor pisał je wypróbowując różne tony, stylistyki i autorskie punkty widzenia. Są to więc parodie istniejących poetyk powieściowych, przeplatające się z poważnymi dociekaniami na temat natury wszechświata.

Bajki robotów wydane po raz pierwszy w 1964 r. nawiązują do modelu klasycznej baśni, ich wyjątkowość polega jednak na tym, że baśniowe fabuły rozgrywają się w scenerii kosmicznej, a bohaterami opowiadanych historii są istoty mechaniczne. Stanisław Lem w groteskowo-żartobliwy sposób kojarzy konwencje fantastyki naukowej i typowe wątki baśniowe, mieszając poważną problematykę z beztroską parodią i zabawą. Od czytelnika zależy zaś, jakie wnioski zdoła wyciągnąć z lekcji, której udzielają mu bajkowe roboty.

Stanisław Lem – czarnowidz czy realista? W swojej najnowszej książce Stanisław Lem zastanawia się m.in. nad polityczną przyszłością świata po zamachu terrorystycznym z 11 września, nad przyczynami postępującej degradacji wysokiej kultury, nad perspektywami rozwoju nowych technologii i możliwymi skutkami przełomowych odkryć w dziedzinie genetyki.

Napisana w 1958 r. powieść otwiera epokę dojrzałej twórczości science fiction u Lema. Cóż więc sprawia, że Eden nadal czyta się z nie słabnącym zainteresowaniem? Z pewnością niezwykła wyobraźnia autora, który tworzy zmysłowe, bogate wizje planetarnej natury i kultury, a zarazem umiejętnie dozuje napięcie, pozwalając tajemnicom Edenu odsłaniać się stopniowo, z dramatycznym napięciem.

Czytanie Fantastyki i futurologii nie ma wiele wspólnego z lekturą fachowych dzieł teoretycznoliterackich - jest raczej przygodą w dżungli tematów, koncepcji na temat przyszłości świata, pomysłów literackich, stylistyk itp. Co ciekawe szczególnie - Lem nie poprzestaje tu na referowaniu cudzych idei i książek, ale także włąsne utwory czyni przedmiotem analizy, docieka źródeł swych inspiracji, tropi drogi własnej myśli i wskazuje, u jakich mistrzów pobierał nauki.

Amerykański kandydat na kosmonautę, któremu alergia przeszkadza w zrobieniu kariery w wybranej profesji, wysłany zostaje do Włoch ze skomplikowaną misją natury kryminalnej: ma wyjaśnić zagadkę śmierci starzejących się mężczyzn, którzy w okolicznościach do pewnego stopnia podobnych, ale z przyczyn nieznanych tracą życie. Bohater próbuje powtórzyć ich drogę ku śmierci, wplątując się w szereg niezwykłych przygód. Dokąd go one zaprowadzą?

Futurologiczny koszmar ukazany został w obrazie świata, którego materialną i duchową nędzę maskują halucynacje wywołane działaniem środków chemicznych. Środki te, rozpylone w powietrzu, sprawiają, że postrzegana "rzeczywistość" jawi się mieszkańcom owego świata w postaci sielankowych projekcji ich marzeń i pragnień. Lem posłużył się tu po mistrzowsku alegorycznym chwytem, którego sens - po dwudziestowiecznych doświadczeniach totalitarnej propagandy i masowych eksperymentów socjotechnicznych - nie wymaga szczególnych objaśnień.

W Latach czterdziestych widzimy Lema, który jeszcze nie zdecydował o swej literackiej specjalnosci, parającego się, dla chleba, pisaniem opowieści sensacyjnych, głównie inspirowanych wojną. To wojna właśnie prowadzi go do "miasta atomowego", gdzie konstruuje się broń jądrową, wojna podsuwa mu temat rakiet itd. Stąd już krok do Lema fantasty. Ale w tomie są też młodzieńcze wiersze, pokazujace pisarza jeszcze z innej strony, i na koniec arcyzabawne dyktanda: byc może najśmieszniejsze teksty przezeń napisane.

To jedna z najsłynniejszych ksiażek Lema, wydana po raz pierwszy w roku 1951 - poddana więc była schematom socrealizmu i dlatego przez wiele lat skazana przez autora na zapomnienie. W tej pierwszej Lema powieści o podróży międzyplanetarnej jest jednak ładunek nieprzeciętnej wyobraźnii wiary w to, że mądrość weźmie jedak górę nad politycznym szaleństwem. Obraz Wenus gotującej się do ataku na Ziemię, albo zniszconej wcześniej wskutek bratobójczej wojny jest do dziś poruszającą wizją skutków do jakich wiedzie prymitywny praktycyzm i żądza władzy.

Człowiek z Marsa to pierwsza, na wiele lat zapomniana powieść Lema. Jej tematem jest toczona przez ludzi w hermetycznie zamkniętym laboratorium „wojna światów” z przybyłym z Marsa cyborgiem. W warstwie odnoszącej się do techniki i technologii, a także na płaszczyźnie literackiej autor nawiązuje do klasyków gatunku (m.in. do H.G. Wellsa). Książkę czyta się z prawdziwym zainteresowaniem – dociekliwi czytelnicy odkryją tu wątki, które Lem podejmie później w powieściach wieku dojrzałego.

Pomysłowość autora w kreacji fantastycznych światów i niezwykłych fabuł nie zna tutaj granic. Bohater Dzienników, słynny gwiazdokrążca Ijon Tichy, jest postacią przypominającą z jednej strony barona Münchhausena, z drugiej - Guliwera. Opowieści o jego podróżach przynoszą tyleż nieprawdopodobnych i zabawnych zmyśleń, co poważnych refleksji nad paradoksalną naturą świata, człowieka i jego, opartej na sprzecznościach, kultury.

Uczeni odkrywają przypadkiem, że na Ziemię dociera z Kosmosu sygnał, który mógłby być komunikatem dla rozumnych istot. Jak jednak odczytać to przesłanie, nie wiedząc nic o nadawcach - nawet: czy istnieją?

Wybór tekstów publicystycznych Stanisława Lema, pisanych w ciągu ostatniej dekady, w których autor wymierz sprawiedliwość zjawiskom współczesnej nauki, technologii, polityki, kultury i obyczajów. To panorama sukcesów i aberracji ludzkiego umysłu i ludzkiej historii przełomu tysiącleci.