* Proca Dawida. Kabaret w przedsionku piekieł została Książką Września Warszawskiej Premiery Literackiej. Autor - felietonista Marek Groński - opisuje w niej dzieje gwiazd kabaretów i rewii zepchniętych w rzeczywistość obozów zagłady, gett i łagrów.*
„Jaki jest najlepszy witz? Ausch-witz!” - ten dowcip krążył wśród przywiezionych do obozu zagłady więźniów.
– W nieludzkich warunkach potwierdzała się stara prawda - dowcip, żart i piosenka potrafią stworzyć przestrzeń wolności nawet w warunkach skrajnego zniewolenia. Humor pozwalał przetrwać najcięższe chwile, zapewniał swoisty azyl, wytchnienie od grozy codzienności – mówił Groński podczas czwartkowej promocji książki w warszawskim Klubie Księgarza.
Wśród martyrologicznych relacji nie ma najczęściej miejsca na żart, a śmiech w obliczu tragedii świata wydaje się czymś niestosownym. Groński pokazuje mało dotąd opisaną stronę niemieckiego i rosyjskiego terroru - w książce znajdziemy opis życia kulturalnego w warszawskim getcie, szlagiery z kabaretu z terezińskiego getta, wybór dowcipów z lat terroru w ZSRR.
Kabaret międzywojnia tworzony był w Polsce w dużej mierze przez artystów pochodzenia żydowskiego, wielu satyryków i komików trafiło więc do gett i obozów koncentracyjnych - znaleźli się wśród nich m.in. Fryderyk Jarosy, Lopek Krukowski, Andrzej Włast, Wiera Gran czy Władysław Szpilman .
Leszno i Nowolipki mieszkańcy warszawskiego getta nazywali Broadwayem. Na Nowolipkach działały Nowy Azazel, Teatr Kameralny, na Lesznie Femina i Sztuka. W sumie na widzów czekało 4 tysiące miejsc i nie brakowało publiczności. Mówiono: „Nalewki stały się jak Hollywood - gdzie nie spojrzeć, wszędzie gwiazdy”(chodziło też o gwiazdy Dawida obowiązkowo noszone na rękawach).
Za murami getta działała kawiarnia Sztuka (ul. Leszno 2), gdzie kelnerkami były najpiękniejsze żydowskie dziewczyny z getta, a za pianinem zasiadał Szpilman. Każde wykonanie piosenki „Jej pierwszy bal” wprowadzało publiczność w trans: brawa, łzy, domaganie się bisów - pisze Groński . Ale kiedy na scenie swoje melancholijne wiersze czytał Andrzej Włast (autor tekstu do „Tanga Milonga”) entuzjazm widzów był dużo mniejszy. Publiczność chciała oderwać się od koszmaru getta, a nie pogrążać się w jeszcze większym smutku.
Groński nie idealizuje przybytków rozrywki z getta.
– Piszący o życiu kulturalnym warszawskiego getta są zgodni: teatry i teatrzyki reputację miały dwuznaczną. Ci, którzy już wkrótce wybrali powstańczą śmierć z bronią w ręku, potępiali tworzenie pozorów normalności. Biedacy mijali kawiarnie z występami i teatralne afisze z nienawiścią odtrąconych. Na postawy wpływały bez wątpienia personalia. Pamiętano, że koncesję na prowadzenie działalności rozrywkowej w Melody Palace pierwsza dostała Regina Judtowa, kochanka majora SS – przypomina Groński .
Cały rozdział poświęcono bezimiennemu Rubinsztajnowi, wariatowi, który błąkał się po warszawskim getcie pełniąc rolę błazna, którego Żydzi nagradzali za występy jedzeniem, a gestapowcy - tolerowali. Jego najsłynniejszym zawołaniem było „Ałe głach! - wszyscy równi”.
Warszawska Premiera Literacka to nagroda przyznawana przez warszawskich księgarzy najciekawszym i najstaranniej wydanym książkom. Z 12 Książek Miesiąca wybierana jest potem Książka Roku. Proca Dawida. Kabaret w przedsionku piekieł opublikowało wydawnictwo Muza.