Polska miała się nigdy nie odrodzić. Napoleon "wyśmiał" cara Wszechrosji

Dzięki uprzejmości wyd. Znak Horyzont publikujemy fragment książki "Napoleon" Andrew Robertsa (tłum. Jarosław Włodarczyk, Tomasz Fiedorek), która ukazała się 22 listopada.

Imperium o długiej historii i ustalonej pozycji zapewne przetrwałoby objęcie tronu przez brata lub bratanka władcy, lecz cesarstwo Napoleona nie miało jeszcze nawet pięciu lat. Doszedł on więc do wniosku, że jeśli dynastia Bonapartych ma przetrwać, potrzebny mu będzie syn. Po trwających przez trzynaście lat nieudanych próbach było jasne, że nie będzie go miał z 46-letnią Józefiną.

Napoleon doskonale znał historię krwawych walk o władzę, do których doszło po śmierci Aleksandra Wielkiego i Juliusza Cezara, bo władcy ci nie pozostawili po sobie następców mających niekwestionowany tytuł do objęcia po nich tronu. Na jego następcę wyznaczony był Józef, którego żona, Julia Clary, także nie urodziła syna, a on sam ewidentnie zawodził jako władca Hiszpanii. Już w lipcu 1806 r. książę de Lévis, emigrant, który powrócił do Francji po 18 brumaire’a, ostrzegł cesarza: "Atlas dźwigał cały świat, ale po nim nastąpił chaos".

Dalsza część artykułu pod materiałem wideo

30 listopada Napoleon oznajmił Józefinie, że chce unieważnić ich małżeństwo. "Ty masz dzieci – oświadczył – ja nie. Musisz zrozumieć ciążący na mnie obowiązek wzmocnienia dynastii". Zareagowała szlochem i powiedziała, że nie może bez niego żyć, błagając, by zmienił zdanie. "Widziałem, jak płacze całymi godzinami bez przerwy" – wspominał te chwile Rapp. "Mówiła o swym przywiązaniu do Bonapartego, jak go nazywała w naszej obecności. Żałowała końca swej wspaniałej kariery: to było całkiem naturalne".

Do kolacji założyła wielki biały kapelusz, by ukryć to, że płakała, ale według Bausseta przedstawiała "obraz żalu i rozpaczy". Napoleon i Józefina zjedli niewiele, zupełnie nie odzywając się do siebie, a jedynym wypowiedzianym podczas posiłku zdaniem było pytanie o pogodę, zadane Baussetowi przez cesarza. W pewnej chwili – jak wspominał Napoleon – jego żona "krzyknęła i zemdlała", wobec czego jej dama dworu musiała ją wynieść. Kiedy indziej – a być może podczas tej samej kolacji, ale inaczej zapamiętanej – Bausset słyszał "gwałtowne krzyki Józefiny dochodzące z cesarskiej komnaty". Gdy Bausset wszedł, Józefina leżała na dywanie "wydając z siebie przeszywające krzyki i skargi", oraz mówiąc, że "nie przeżyje" rozwodu. Napoleon poprosił Bausseta i sekretarza o wniesienie jej do sypialni po należących do prywatnego apartamentu schodach. Zdołano to zrobić, mimo że Bausset potknął się o swą szpadę.

Przyjazd Eugeniusza 5 grudnia pomógł w uspokojeniu jego matki. Wkrótce potem rodziny Bonaparte i Beauharnais mogły przejść do omówienia szczegółów. Aby mieć możliwość zawarcia ślubu kościelnego po rozwodzie, Napoleon musiał doprowadzić do unieważnienia ślubu kościelnego z Józefiną, zawartego tuż przed koronacją, pomimo że udzielił go książę Kościoła, kardynał Fesch.

Napoleon twierdził więc, że ceremonii tej dokonano potajemnie, bez dostatecznej liczby świadków, oraz że działał pod przymusem ze strony Józefiny. Cesarzowa przystała na te niedorzeczności, ale aż trzynastu spośród dwudziestu siedmiu francuskich kardynałów odmówiło udziału w następnym ślubie Bonapartego. (Gdy Napoleon zabronił nieposłusznym dostojnikom kościelnym ubierać się w purpurę, nadano im przydomek "czarnych kardynałów"). Anulując małżeństwo, rządowi prawnicy wykorzystali jako precedens rozwody Ludwika XII i Henryka IV.

Podczas spotkania 7 grudnia, na którym Józefina musiała oświadczyć przed dostojnikami cesarstwa, że zgadza się na rozwód, spowinowacony z nią minister Antoine Lavalette, zapisał: "Okazywała tak wiele odwagi i stanowczości, że głęboko poruszyła tym wszystkich widzów. Nazajutrz opuściła Tuileries, by nigdy tam nie wrócić". Gdy z damą dworu wsiadła do powozu, "nie pozostała tam ani jedna osoba, by okazać jej wdzięczność". Takie jest okrucieństwo dworów. Jednak nie została wygnana z Paryża: zgodnie z umową zachowała Pałac Elizejski. Napoleon dał jej też Malmaison i czternastowieczny zamek Château Navarre w Normandii, co kosztowało go 900 tys. franków. Ponadto zachowała tytuł cesarzowej, wszystkie zaszczyty i przywileje, a jej dwumilionowe długi zostały spłacone; zagwarantowano jej też dożywotnią roczną pensję w wysokości 3 mln franków. Można skomentować to słowami Fryderyka Wielkiego, który tak powiedział o zachowaniu Marii Teresy podczas pierwszego rozbioru Polski: "Płakała, ale wzięła".

Aspekt finansowy odpowiadał obojgu: Józefina uzyskała ogromny dochód, a szczęśliwy jest mężczyzna, którego wydatki rozwodowe pokrywa skarb państwa. Jak na ironię jednak – choć rozwód z Józefiną miał zapewnić Bonapartemu spadkobiercę – to wnuk Józefiny, a nie żaden potomek Napoleona został następnym cesarzem Francji. Dziś jej potomkowie zasiadają na tronach Belgii, Danii, Szwecji, Norwegii i Luksemburga. Wśród jego potomków nie ma żadnych monarchów.

Jeszcze przed wyjawieniem swych zamiarów Józefinie 22 listopada Napoleon poprosił francuskiego ambasadora w Rosji, Caulaincourta, o wysondowanie możliwości poślubienia przez cesarza Francuzów córki cara, wielkiej księżnej Anny Pawłownej: "Nie składam formalnej prośby, oczekuję pańskiej opinii". Tak zaczęły się podwójne zaloty w stosunku do Rosjan i Austriaków. W połowie grudnia Napoleon dał wyraźnie do zrozumienia, że woli Annę i że związane z tym kwestie religijne nie stanowią dla niego przeszkody – dla człowieka, który flirtował z islamem i nie przejął się ekskomuniką, przynależność narzeczonej do Cerkwi prawosławnej nie mogła być problemem nie do pokonania. Brał też pod uwagę księżniczkę saską, ale ślub z nią nie przyniósłby takich korzyści geopolitycznych jak małżeństwo z siostrą cara Aleksandra lub córką cesarza Franciszka. Różnica wieku – Anna miała skończyć w styczniu zaledwie piętnaście lat – oznaczałaby prawdopodobnie, że żona Bonapartego przez kilka lat pozostałaby w Petersburgu przed wyjazdem do Paryża.

Szesnastego grudnia małżeństwo Napoleona z Józefiną zostało rozwiązane na mocy czterozdaniowego senatus consultum. Zaraz potem cesarz polecił Caulaincourtowi, by oświadczył się w jego imieniu Annie, prosząc o odpowiedź w ciągu dwóch dni. Rosjanom jej udzielenie zajęło aż trzydzieści osiem dni. "Powiem Panu szczerze – Aleksander zwracał się do Caulaincourta – mojej siostrze nie mogłoby się trafić nic lepszego". Nie był szczery: chciał uniknąć mezaliansu pomiędzy Romanowami i korsykańskim parweniuszem nie mniej niż jego matka. Nie mógł jednak sobie pozwolić na obrażenie Bonapartego w chwili, gdy Francja stawała się coraz potężniejsza, a Rosji brakowało sojuszników.

W zamian za zgodę chciał co najmniej pisemnego porozumienia z Francją o przyszłości Polski. Caulaincourt i rosyjski minister spraw zagranicznych Rumiancew 28 grudnia przygotowali w tej sprawie projekt konwencji. Pierwszy artykuł tego dokumentu zawierał: "Obopólne zobowiązanie do tego, by nigdy nie pozwolić na odrodzenie Polski", drugi zakazywał używania słów "Polska" i "Polacy" we wszelkich oficjalnych wypowiedziach, Artykuł 5 zabraniał jakiegokolwiek dalszego powiększania terytorium Księstwa Warszawskiego. Gdy car zasugerował, że może usunąć obiekcje swej matki wobec małżeństwa, Caulaincourt podpisał dokument. Car Wszechrosji był więc gotów poświęcić nieletnią siostrę i oddać ją człowiekowi uważanemu przez jego rodzinę za czterdziestoletniego korsykańskiego parweniusza po to, by Polska pozostała podzielona między zaborców. Trudno powiedzieć, jakie zdanie mieliby o tym wszystkim dzielni polscy szwoleżerowie Napoleona.

10 stycznia Caulaincourt otrzymał od Bonapartego polecenie zdobycia ostatecznej odpowiedzi na oświadczyny w ciągu dziesięciu dni od otrzymania tej wiadomości – a działo się to w czasach, gdy dotarcie z Paryża do Petersburga zajmowało kurierom niemal trzy tygodnie. Szóstego lutego Napoleon nie uważał już, że dla Anny warto sobie wiązać ręce w sprawie Polski, i polecił Champagny'emu, by nie ratyfikował podpisanego porozumienia, nazywając je "śmiesznym i absurdalnym". Wyparł się związku ze zobowiązaniami podjętymi przez Caulaincourta, twierdząc:

"Nie mogę oświadczyć, że królestwo Polski nigdy się nie odrodzi, bo oznaczałoby to, że gdyby pewnego dnia Litwini albo ktokolwiek inny je odbudował, byłbym zmuszony wysłać wojska, by się temu przeciwstawić. To sprzeczne z moją godnością. Moim celem jest uspokojenie Rosji".

Zaproponował inne brzmienie konwencji, w której obiecywałby, że nie pomoże żadnemu mocarstwu w przyczynieniu się do odrodzenia Polski, ale car uznał to za niewystarczające. Wobec tego Napoleon poczuł się zlekceważony i zaczął kierować poszukiwania przyszłej wybranki w stronę Wiednia. Z kolei Aleksander zdał sobie sprawę, że nie może mu ufać w kwestii Polski. Wkrótce zaczął też podejrzewać, że Napoleon proponuje małżeństwo dwóm kandydatkom i poczuł się tym urażony albo zaczął udawać, że tak jest.

"Nie wiem, co po tym wszystkim mam zrobić" – pisał Napoleon do Aleksandra w ostatnim dniu roku 1809, mając nadzieję na utrzymanie łączącej go z nim przyjaźni. "Nie mogę zniszczyć urojeń ani walczyć z chmurami". Na początku lutego roku 1810 Aleksander wprowadzał gruntowne reformy w armii rosyjskiej. W styczniu mianował na stanowisko ministra wojny modernizatora generała Barclaya de Tolly. Opracowano też plan obrony zachodniej granicy Rosji na linii rzek Dźwiny i Berezyny. Tego roku w Rosji wszczęto nacjonalistyczną kampanię propagandową, a w prasie ponownie zezwolono na krytykowanie Francji. Mogły też działać frankofobiczne kluby literackie i filologiczne. Gdy 4 maja 1810 r. Maria Walewska urodziła syna Napoleona, dziecku nadano imię Aleksander. Nie zmieniło to jednak sytuacji.

Po latach Napoleon wspomniał przelotnie, że rozważał poślubienie paryżanki. Jak twierdził, sporządzona przez niego lista obejmowała nazwiska sześciu kobiet, ale podczas głosowania w Tuileries pięciu doradców poparło sojusz z Austrią, dwaj z Saksonią, a Fouché i Cambacéres wciąż optowali za Anną. Napoleon podejrzewał, że ci dwaj ostatni byli przeciwni jego małżeństwu z Austriaczką tylko dlatego, że głosowali za egzekucją ciotecznej babki Marii Ludwiki, Marii Antoniny. Cambacéres temu zaprzeczał, twierdząc, iż wiedział, że Napoleon w końcu rozpocznie wojnę z każdym krajem, który nie zostanie wybrany, dodając: "Bardziej boję się marszu na Petersburg niż na Wiedeń".

Powyższy fragment pochodzi z książki "Napoleon" Andrew Robertsa (tłum. Jarosław Włodarczyk, Tomasz Fiedorek), która ukazała się 22 listopada nakładem wyd. Znak Horyzont.

W najnowszym odcinku podcastu "Clickbait" rozmawiamy o "Zabójcy" Davida Finchera, "Informacji zwrotnej" z Arkadiuszem Jakubikiem oraz ostatnim sezonie "The Crown", gdzie, spoiler, ginie księżna Diana. Możesz nas słuchać na Spotify, w Google Podcasts, Open FM oraz aplikacji Podcasty na iPhonach i iPadach.