O tyranii. Dwadzieścia lekcji z dwudziestego wieku

Gdy nadejdzie niewyobrażalne, zachowaj spokój

Nowoczesna tyrania polega na zarządzaniu strachem. Gdy dojdzie do ataku terrorystycznego, pamiętaj, że autorytaryści wykorzystują takie zdarzenia, aby umocnić swoją władzę. Nagła katastrofa, która wymaga zniesienia trójpodziału władzy, rozwiązania partii opozycyjnych, zawieszenia wolności słowa, prawa do rzetelnego procesu i tak dalej, to stara sztuczka hitlerowców. Nie daj się nabrać.

Symbolicznym momentem, kiedy rząd Hitlera, który doszedł do władzy metodami w większości demokratycznymi, stał się przerażająco permanentnym reżimem nazistowskim, był pożar Reichstagu. To archetypiczny przykład zarządzania strachem.

Około godziny dziewiątej wieczorem 27 lutego 1933 roku budynek niemieckiego parlamentu zaczął płonąć. Kto podłożył tamtej nocy ogień w Berlinie? Nie wiemy, i tak naprawdę nie ma to znaczenia. Ważne jest to, że ten spektakularny akt terroru dał początek polityce stanu wyjątkowego. Tej nocy, wpatrując się z upodobaniem w płomienie, Hitler oświadczył: ”Ten pożar jest dopiero początkiem”. Niezależnie od tego, czy podłożenie ognia było dziełem nazistów, dostrzegł sposobność polityczną: ”Teraz nie będzie litości. Zlikwidujemy każdego, kto stanie nam na drodze”. Następnego dnia wydano dekret zawieszający podstawowe prawa wszystkich obywateli niemieckich, który pozwalał na ”prewencyjne zatrzymania” przez policję. Twierdzenia Hitlera, jakoby za pożarem stali wrogowie Niemiec, poprowadziły partię nazistowską do decydującego zwycięstwa w wyborach parlamentarnych 5 marca. Policja i nazistowskie bojówki rozpoczęły obławę na członków lewicowych partii politycznych, którzy trafiali następnie do prowizorycznych obozów koncentracyjnych. 23 marca nowy parlament uchwalił ustawę o pełnomocnictwach pozwalającą Hitlerowi rządzić dekretami. Niemcy pozostały państwem stanu wyjątkowego przez kolejnych dwanaście lat – aż do końca II wojny światowej. Hitler wykorzystał pozbawiony sam w sobie większego znaczenia akt terroru do ustanowienia terrorystycznego reżimu, który zabił miliony ludzi i odmienił oblicze świata.

Dzisiejsi autorytaryści także zarządzają strachem, wykazując się przy tym jeszcze większą kreatywnością. Rozważmy chociażby obecny reżim rosyjski, który tak podziwia prezydent (Donald Trump - przyp. red.). Władimir Putin nie tylko doszedł do władzy w wyniku incydentu uderzająco przypominającego pożar Reichstagu – następnie wykorzystał także serię prawdziwych, wątpliwych i fałszywych ataków terrorystycznych, aby usunąć przeszkody na drodze do całkowitej władzy w Rosji, oraz jako pretekst do napaści na demokratycznych sąsiadów.

Kiedy niedomagający Borys Jelcyn mianował go premierem w sierpniu 1999 roku, Putin był człowiekiem znikąd, bez żadnego poparcia. Miesiąc później w różnych miastach w Rosji doszło do serii eksplozji w budynkach, będących prawdopodobnie dziełem rosyjskiej tajnej policji. W jednym przypadku sprawców zatrzymali z przedmiotami świadczącymi o ich winie inni funkcjonariusze, a przewodniczący rosyjskiego parlamentu poinformował o jednym z wybuchów na kilka dni przed nim. Mimo to Putin wypowiedział wojnę odwetową pochodzącej z Czeczenii muzułmańskiej ludności Rosji, obiecując ścigać domniemanych sprawców i, jak to określił, ”utopić ich w wychodku”.

Zmobilizował w ten sposób naród rosyjski i zyskał ogromne poparcie, które pozwoliło mu w marcu następnego roku wygrać wybory prezydenckie. W 2002 roku, gdy rosyjskie siły bezpieczeństwa zabiły ponad stu cywilów, reagując na prawdziwy atak terrorystyczny na teatr w Moskwie, Putin wykorzystał sposobność, by przejąć kontrolę nad prywatnymi stacjami telewizyjnymi. Po tym, jak szkołę w Biesłanie zajęli w 2004 roku terroryści (w niejasnych, sugerujących prowokację okolicznościach), wybieralnych gubernatorów zastąpił mianowanymi. Dojście Putina do władzy i likwidacja dwóch ważnych instytucji – prywatnej telewizji oraz pochodzących z wyboru gubernatorów – stały się zatem możliwe dzięki zarządzaniu strachem wywołanym przez rzeczywisty, fałszywy oraz wątpliwy terroryzm.

_Nowoczesna tyrania polega na zarządzaniu strachem. _

Gdy Putin ponownie został prezydentem w 2012 roku, Rosja uczyniła zarządzanie strachem elementem polityki zagranicznej. Podczas inwazji na Ukrainę w 2014 roku przekształciła oddziały swojej regularnej armii w grupy terrorystyczne, odpruwając z mundurów żołnierzy insygnia i zaprzeczając wszelkiej odpowiedzialności za niesione przez nich straszliwe cierpienia. Do walk o region Donbasu na południowo-wschodniej Ukrainie Rosja skierowała nieregularne siły czeczeńskie, a także regularne jednostki ze swoich muzułmańskich regionów. Usiłowała też (bez powodzenia) zmanipulować ukraińskie wybory prezydenckie w 2014 roku.

W kwietniu 2015 roku rosyjscy hakerzy przejęli kontrolę nad transmisją programu francuskiej stacji telewizyjnej, podali się za ISIS, a następnie wyemitowali materiał, który miał w zamierzeniu sterroryzować Francuzów. Rosja wcieliła się w ”cyberkalifat”, aby wywołać we Francji jeszcze większy niż dotąd strach przed terrorem. Celem było prawdopodobnie pchnięcie wyborców w objęcia skrajnie prawicowego, wspieranego finansowo przez Rosję Frontu Narodowego. Gdy w ataku terrorystycznym na Paryż w listopadzie 2015 roku zginęło 130 osób, a 368 zostało rannych, założyciel powiązanego z Kremlem ośrodka analitycznego oświadczył z zadowoleniem, że terroryzm poskutkuje zbliżeniem Europy z faszyzmem i Rosją. Innymi słowy uznał, że zarówno fałszywy, jak i rzeczywisty islamski terroryzm w Europie Zachodniej jest w interesie Rosji.

Na początku 2016 roku Rosja zajęła się fabrykowaniem terroru w Niemczech. Bombardując syryjskich cywilów i przyczyniając się w ten sposób do napływu muzułmańskich uchodźców do Europy, Rosjanie wykorzystali jednocześnie tragedię rodzinną, aby powiedzieć Niemcom, że muzułmanie gwałcą dzieci. Cel, jak się wydaje, był ten sam – destabilizacja systemu demokratycznego i promowanie skrajnej prawicy.

We wrześniu poprzedniego roku rząd niemiecki ogłosił, że przyjmie pół miliona uchodźców z ogarniętej wojną Syrii. Rosja zaczęła wtedy skierowane przeciw cywilom naloty bombowe w tym kraju. Dostarczywszy uchodźców, zapewniła potem stosowną narrację. W styczniu 2016 roku rosyjskie media nagłośniły historię o dziewczynce rosyjskiego pochodzenia, która miała rzekomo zaginąć i paść ofiarą zbiorowego gwałtu dokonanego przez muzułmańskich imigrantów w Niemczech. Podejrzanie szybko zaczęły się protesty antyrządowe zorganizowane przez niemiecką prawicę. Gdy lokalna policja poinformowała, że do takiego gwałtu w ogóle nie doszło, w Rosji oskarżono ją o tuszowanie sprawy. Do spektaklu przyłączyli się nawet rosyjscy dyplomaci.

Gdy amerykański prezydent i jego doradca do spraw bezpieczeństwa narodowego (1) mówią o walce z terroryzmem u boku Rosji, w rzeczywistości proponują Amerykanom zarządzanie strachem: wykorzystanie rzeczywistych, wątpliwych i symulowanych ataków terrorystycznych, aby obalić demokrację. Rosyjskie podsumowanie pierwszej rozmowy telefonicznej między prezydentem (Donaldem Trumpem - przyp. red.) a Władimirem Putinem było bardzo wymowne – przywódcy ”podzielili zdanie, że niezbędne jest połączenie sił przeciwko wspólnemu wrogowi numer jeden: międzynarodowemu terroryzmowi i ekstremizmowi”.

Tyrani wyciągają z pożaru Reichstagu następującą lekcję: chwilowy wstrząs umożliwia wieczne podporządkowanie. Dla nas lekcja powinna brzmieć tak: naturalny strach i żałoba nie mogą otwierać drogi do zniszczenia naszych instytucji. Odwaga nie polega na nieodczuwaniu strachu czy nieprzeżywaniu żałoby. Polega natomiast na niezwłocznym rozpoznaniu technik zarządzania strachem i stawieniu im oporu od momentu samego ataku – właśnie wtedy, kiedy jest to najtrudniejsze.

Po pożarze Reichstagu Hannah Arendt stwierdziła: ”Przestałam sądzić, że można być po prostu obserwatorem”(2).

Reichstag trawiony pożarem, 1933 rok.

Bądź patriotą

Dawaj następnym pokoleniom dobry przykład tego, co oznacza Ameryka. Będą go potrzebować.

Czym jest patriotyzm? Zacznijmy od tego, czym nie jest. Nie jest patriotyczne unikanie poboru oraz szydzenie z bohaterów wojennych i ich rodzin. Nie są patriotyczne dyskryminowanie we własnych firmach żołnierzy służby czynnej ani próba przepędzenia niepełnosprawnych weteranów ze swojej nieruchomości. Nie jest patriotyczne porównywanie poszukiwania partnerek seksualnych w Nowym Jorku do służby wojskowej w Wietnamie, od której udało się uchylić. Nie jest patriotyczne wynajdywanie sposobów niepłacenia podatków, zwłaszcza gdy płacą je ciężko pracujące amerykańskie rodziny. Nie jest patriotyczne proszenie tych ciężko pracujących i płacących podatki amerykańskich rodzin o datki na kampanię prezydencką, a następnie wykorzystanie ich darowizn do finansowania własnych firm.

Nie jest patriotyczne wyrażanie podziwu dla zagranicznych dyktatorów. Nie jest patriotyczne utrzymywanie relacji z Muammarem Kaddafim ani mówienie, że Baszar Al-Asad i Władimir Putin są doskonałymi przywódcami. Nie jest patriotyczne wzywanie Rosji do ingerencji w amerykańskie wybory prezydenckie. Nie jest patriotyczne przytaczanie na wiecach rosyjskiej propagandy. Nie jest patriotyczne zatrudnianie doradcy rosyjskich oligarchów. Nie jest patriotyczne zwracanie się o porady w zakresie polityki zagranicznej do udziałowca rosyjskiej spółki energetycznej. Nie jest patriotyczne wygłaszanie przemówienia o polityce zagranicznej autorstwa człowieka opłacanego przez rosyjski koncern energetyczny. Nie jest patriotyczne uczynienie doradcą do spraw bezpieczeństwa narodowego człowieka, który bierze pieniądze od rosyjskiego organu propagandowego. Nie jest patriotyczne mianowanie sekretarzem stanu inwestującego w Rosji nafciarza, który jest dyrektorem rosyjsko-amerykańskiego koncernu energetycznego i został udekorowany przez Putina Orderem Przyjaźni.

Nie chodzi przy tym o to, że Rosja i Ameryka muszą być wrogami. Chodzi o to, że patriotyzm polega na służeniu własnemu krajowi.

Prezydent jest nacjonalistą, a to wcale nie oznacza tego samego, co bycie patriotą. Nacjonalista zachęca nas do ulegania najgorszym instynktom, a następnie mówi nam, że jesteśmy najlepsi. Jak pisał Orwell, mimo że nacjonalista ”nieustannie rozmyśla o władzy, zwycięstwie, porażce i zemście, nierzadko wcale nie interesuje się tym, co dzieje się w realnym świecie”(3). Nacjonalizm jest relatywistyczny, gdyż jego jedyną prawdą jest niechęć, jaką odczuwamy, gdy patrzymy na innych. Jak ujął to pisarz Danilo Kiš, nacjonalizm ”żyje relatywizmem. Bezwzględne wartości – estetyczne, etyczne itd. – istnieją jedynie względnie”(4).

Z kolei patriota chce, żeby naród dorównał wyznawanym przez niego ideałom, co oznacza żądanie, abyśmy byli jak najlepsi. Patriota musi liczyć się z realnym światem, który jest jedynym miejscem, gdzie jego kraj może zostać otoczony miłością i troską. Patriota wyznaje uniwersalne wartości i standardy, według których mierzy swój naród, zawsze życząc mu dobrze, a zarazem pragnąc, aby stawał się jeszcze lepszy.

Demokracja zawiodła w Europie w latach 20., 30. i 40. XX wieku; również dziś zawodzi nie tylko w dużej części Europy, ale i w wielu regionach świata. Historia i doświadczenie odsłaniają przed nami mroczne wizje możliwej przyszłości. Nacjonalista oświadczy, że ”to nie może się zdarzyć tutaj”, co jest pierwszym krokiem w stronę katastrofy. Patriota powie, że to może się zdarzyć tutaj, ale nie dopuścimy do tego.

Bądź tak odważny, jak potrafisz

Jeżeli nikt z nas nie będzie gotowy zginąć za wolność, wszyscy umrzemy w tyranii.

*Przypisy: *
1) Doradca Donalda Trumpa ds. bezpieczeństwa narodowego Michael Flynn zrezygnował ze stanowiska w lutym 2017 roku po doniesieniach, że wprowadził wiceprezydenta USA w błąd co do swoich kontaktów z rosyjskim ambasadorem – przyp. tłum.
2) Hannah Arendt, ”What Remains? The Language Remains”, w: eadem, Essays in Understanding, 1930–1954: Formation, Exile, and Totalitarianism, New York 1994, s. 5.
3) George Orwell, ”Uwagi o nacjonalizmie”, tłum. Marcin Szuster, w: idem, ”Jak mi się podoba. Eseje, felietony, listy,” Warszawa 2002, s. 233.
4) Danilo Kiš, ”O nacjonalizmie”, tłum. Tomasz Wyszkowski, ”Krasnogruda” nr 6 (1997), s. 12.

O autorze: Timothy Snyder jest profesorem Uniwersytetu w Yale. Doktorat otrzymał w 1997 roku na Uniwersytecie w Oxfordzie. Specjalizuje się we współczesnych dziejach Europy Środkowej i Wschodniej oraz w historii nowożytnego nacjonalizmu. Współpracował z uniwersytetami w Paryżu, Wiedniu, Warszawie, Pradze i Harvardzie. Jest laureatem kilku prestiżowych nagród, m.in. w 2003 roku otrzymał nagrodę George Louis Beer przyznawaną przez Amerykańskie Stowarzyszenie Historyków za książkę ”Rekonstrukcja narodów: Polska, Ukraina, Litwa i Białoruś, 1569-1999", w której opisał ewolucję świadomości narodowych w Pierwszej Rzeczypospolitej i na jej ziemiach aż do współczesności.

W 2007 roku za książkę "Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę" na I Kongresie Zagranicznych Badaczy Dziejów Polski, zorganizowanym przez krakowski oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego, odebrał główną nagrodę w konkursie Pro Historia Polonorum, przyznaną po raz pierwszy statuetkę Galla Anonima. Jest to nagroda za najlepszą książkę dotyczącą historii Polski napisaną przez obcokrajowca.