Marjane Satrapi. Arystokratka z Persepolis

Mała Marji nie miała zabawek. Przysłuchiwała się rodzicom, uczyła gry w karty i marzyła o Zachodzie. Sen miał się po latach ziścić, ale rzeczywistość okazała się okrutna.

Luty to miesiąc z Marjane Satrapi. "Persepolis" doczekało się kolejnego wydania, a do kin wchodzi jej anglojęzyczny debiut reżyserski, "Głosy".

Dalekim - a może nawet i bardzo dalekim - przodkiem irańskiej artystki był perski cesarz, ale, choć nawet dziadek obnosił się tytułem książęcym, Marjane Satrapi machnięciem ręki zbywa dywagacje o jej arystokratycznym pochodzeniu. Mężczyźni z dobrze sytuowanych rodzin na monarszym dworze mieli tyle żon i dzieci, że co drugi Irańczyk, jak dowodzi rysowniczka, może pochwalić się podobnym rodowodem.

Nie każdemu jednak dane było wychowywać się w postępowym, dostatnim domu, gdzie otwarcie opowiadano się przeciwko władzy - najpierw rządom szacha Mohammada Rezy Pahlaviego, a potem tych, którzy go obalili. Islamscy fundamentaliści brutalnie rozprawili się z opozycją, co bardziej krnąbrni przyjaciele rodziny Satrapi trafili za kraty. Marji była ostatnią osobą, jaką przed egzekucją zobaczył jej aktywny politycznie, ukochany stryj.

Marjane pod hidżabem nosiła koszulkę z Michaelem Jacksonem, na teherańskich bazarach szukała kaset z zakazaną, amerykańską muzyką i plotła, co jej ślina na język przyniosła. Rodzice od dziecka zachęcali ją, żeby nigdy nie dała zamknąć sobie ust i głośno mówiła to, co myśli. Ale po rewolucji islamskiej, do której doszło w 1979 roku, a która doprowadziła do przekształcenia ustroju kraju pod rządami ajatollaha Chomeiniego, nie było bezpiecznie manifestować swojego uwielbienia dla kultury zachodniej. Kiedy bomba spadła na dom sąsiada, rodzice Marji podjęli decyzję o posłaniu jej do szkoły we Wiedniu. Spełniło się marzenie czternastoletniej dziewczyny? Bynajmniej.

Po przyjeździe do austriackiej stolicy młodziutka Satrapi trafiła do zakonnic. Nadal zbuntowana i niepokorna, przy którejś okazji matkę przełożoną nazwała prostytutką. I została sama na ulicy.

Satrapi mieszkała w Austrii przez cztery lata. Zdarzało jej się sypiać na ławkach i na chodnikach, ale znajomi chętnie oferowali kąt w studenckich mieszkaniach, gdzie mogła waletować i nadal uczęszczać na zajęcia. Jakoś udało się Marji przetrwać szkołę średnią, mimo że łatwo nie było. Bo choć odbyła zajęcia teoretyczne z kultury zachodniej i - jak jej się zdawało - zaznajomiła się ze zwyczajami europejskimi, szok poznawczy był dla niej ogromny. Przyjaciółki otwarcie rozmawiały o seksie, zapoznały ją z alkoholem i mocniejszymi używkami.

Po powrocie do Iranu na studia nic już nie było dla niej takie samo. Tylko gorsze.

Ojczyzna też miała ją za obcą. Dawni koledzy nie chcieli mieć z nią do czynienia, nabawiła się depresji. Próbowała dwukrotnie popełnić samobójstwo, lecz jej starania za każdym razem wieńczył śmieszno-straszny efekt: nożykiem do owoców nie dała rady przeciąć skóry przy nadgarstku, a kiedy najadła się tabletek nasennych... przespała parę dni z rzędu.

Udało jej się jednak ukończyć studia z komunikacji wizualnej. Na jednej z imprez zorganizowanych przez bardziej liberalnych znajomych poznała przyszłego męża. Rozstali się po miesiącu. Po trzech latach rozwiedli. Satrapi ponownie wyjechała do Europy, tym razem do Strasburga, gdzie postarała się o dyplom w szkole artystycznej. Ale nikt nie zachwycił się jej talentem. Jeszcze.

Na dwudzieste szóste urodziny dostała w prezencie komiks "Maus" Arta Spiegelmana i odkryła zupełnie nowy, nieznany jej sposób opowiadania. Zafascynowana świeżym medium, przedstawiła swoje pomysły dużemu francuskiemu wydawnictwu. I została odprawiona z kwitkiem. "Dwa lata po publikacji 'Persepolis' i zdobyciu paru nagród otrzymałam telefon od sekretarki tego samego faceta, który mnie wtedy pogonił - opowiadała w rozmowie z brytyjskim dziennikiem The Guardian. - Nie jestem mściwa. Podpisałam z nim umowę".

Autobiograficzne "Persepolis" zostało znakomicie przyjęte przez krytykę - czego dowodem jest choćby nagroda na prestiżowym międzynarodowym festiwalu we francuskim Angouleme - i czytelniczą brać. Sprzedało się przeszło półtora miliona egzemplarzy. Satrapi z niechcianej debiutantki stała się najgorętszym nazwiskiem europejskiego komiksu.

Kolejne lata to następne odcinki "Persepolis", które, przetłumaczone na angielski i inne języki, zdobywało laury. Adaptacją komiksu zainteresowało się amerykańskie studio Sony Pictures Classic i przeniosło dzieło Marjane Satrapi, zresztą pod jej scenopisarskim i reżyserskim nadzorem, na duży ekran. Skończyło się na specjalnej nagrodzie jury na festiwalu w Cannes oraz statuetce Oscara dla najlepszego filmu animowanego, którą zdobyła jako pierwsza kobieta w historii. Głosy postaciom podłożyli między innymi Iggy Pop, Sean Penn i Catherine Deneuve.

Kiedy ostatecznie zamknęła "Persepolis", napisała, narysowała, a potem też i nakręciła "Kurczaka ze śliwkami", co udowodniło, że jej zainteresowania kinem nie jest przelotne. Po zrealizowanych z pierwszoligową obsadą, anglojęzycznych i ekstrawaganckich "Głosach" może się wydawać, że Satrapi pokusi się też i o podbój Hollywood. Ale sukcesy jej nie popsuły; nadal bije w jej piersi punkowe serce. "Lepiej zgrywać damę, bo wtedy otwierają się przez tobą kolejne drzwi i możesz rozpętać piekło już po przekroczeniu progu", mówiła buńczucznie brytyjskiemu dziennikarzowi Simonowi Hattenstone'owi.

Satrapi, mimo że mieszka od lat w Paryżu, nie udało się uciec przez obowiązującym w Unii Europejskiej zakazem palenia, które jest dla niej czynnością niemal mistyczną. Nie zapomina też o swojej ojczyźnie, choć jej komiksy można tam czytać jedynie w drugim obiegu. Publicznie zabrała głos na temat sytuacji politycznej w Iranie w 2009 roku, kiedy opowiedziała się po stronie opozycji i zarzuciła rządowi sfałszowanie wyborów prezydenckich.

Jaki będzie jej kolejny krok? Czas pokaże, ale na pewno Satrapi nie spocznie na laurach, choć, jak sama mówi: "Osiągnęłam, co chciałam, żyję w mieście, w którym chcę żyć, z mężczyzną, którego wybrałam, robię to, co lubię, i jeszcze mi za to płacą. Ile osób na świecie może powiedzieć o sobie to samo?". Ano właśnie.

Bartosz Czartoryski/książki.wp.pl