Jedno z najbardziej zanieczyszczonych miejsc na świecie

Autorka wybrała obwód czelabiński, obszar wielkości Austrii, zamieszkany przez 3 miliony osób. Surowy, przemysłowy region oddalony jest o blisko 2000 km od Moskwy. Spowity kłębami fabrycznych wyziewów, nosi mało chlubne miano jednego z najbardziej zanieczyszczonych miejsc na świecie.

Miasto Czelabińsk założono w XVIII wieku jako garnizon wojskowy, gdy armia carska posuwała się na Wschód, wydzierając ziemie Baszkirom i Tatarom. Następnie pełniło ono rolę ośrodka handlowego łączącego Imperium Rosyjskie i Chiny. Pod koniec XIX wieku przecięły je tory Kolei Transsyberyjskiej, zaś po rewolucji stwierdzono, że region, ze względu na bogactwa mineralne, będzie pełnił funkcję ośrodka przemysłowego. Jednego brakowało - rąk do pracy. Od czego jednak były tradycyjne, od wieków sprawdzone metody?

Czelabińsk zaczęli zaludniać więźniowie polityczni, kułacy, a po wybuchu Wielkiej Ojczyźnianej - radzieccy obywatele niemieckiego pochodzenia. Niedobory w ludziach uzupełnili syberyjscy zesłańcy. Z czasem przeniesiono tu również robotników i zakłady zbrojeniowe z pobliża linii frontu. Wszyscy ci nieszczęśnicy pracowali z taką wydajnością, że na pewien czas miasto zmieniło nazwę na Tankogród.

Zimna wojna przyniosła kolejne przebranżowienie - Czelabińsk stał się miejscem tajnego programu jądrowego, bastionem zbrojeniowo-przemysłowo-nuklearnym. Nic dobrego z tego wyniknąć nie mogło. Nieprawidłowości, tuszowanie wszystkiego, co się tylko dało zatuszować czy oszczędzanie na bezpieczeństwie i zarządzaniu odpadami były wówczas standardem, jeśli chodzi o podobne zakłady; niezależnie od tego, po której stronie oceanu się znajdowały.

W Czelabińsku jednak wszystko musiało być "naj", więc i skala owych nieprawidłowości nie miała sobie tutaj, w kolebce radzieckiego programu jądrowego, równych. Dziesiątki tysięcy osób padło ofiarą choroby popromiennej, zatruto rozległe połacie gleby. Zaczęto mówić o "najbardziej zanieczyszczonym obszarze na ziemi".

Zaczęło się, oczywiście, od decyzji Stalina. Wujaszek Soso wybrał odległy zakątek obwodu czelabińskiego na miejsce rozwijania nowego programu badań nad bronią jądrową. Lasy dostarczały budulca, krystaliczne rzeki i jeziora zapewniały natomiast dostęp do wody. Zakład przetwarzania plutonu z czasem otrzymał nawet swoją nazwę - "Majak". Najpierw powstał reaktor eksperymentalny, potem powstały cztery reaktory grafitowe. Przy elektrowni działały zakłady chemiczne, gdzie z napromieniowanego uranu pozyskiwano pluton.

W pobliskiej fabryce ze stężonego roztworu wytwarzano czysty metaliczny pluton do produkcji bomby atomowej. Praca szła pełną parą. Do czasu. Krótko po uruchomieniu pierwszego przemysłowego reaktora, nastąpiła jego awaria. Robotnicy gołymi rękami wyciągali z wnętrza cenne bloki uranu. Żołnierze dostali ścierki, wiadra i rozkaz, by za pomocą tego sprzętu usunęli wszystkie radioaktywne wycieki. Wszelkich prac w fabryce - między innymi wyodrębniania plutonu - dokonywano, na domiar złego, ręcznie.

Kiedy poradzono sobie z pierwszymi problemami, okazało się, że podczas powyższych procesów wytwarzają się odpady radioaktywne. Nikt tego widocznie nie przewidział na etapie założeń technologicznych; kto by pomyślał, że produkcji gramów plutonu towarzyszy pojawienie się tysięcy metrów sześciennych płynnych odpadów radioaktywnych? Od czego były jednak wspomniane krystaliczne rzeki i jeziora?

Przez cztery lata odpady trafiały do rzeki Tieczy. Ta przepływała przez czterdzieści wsi zamieszkałych przez 28 000 osób. Osoby te, dodajmy, korzystały z zasobów rzeki używając ich do picia, nawadniania upraw, prania ubrań, łowienia ryb i kąpieli.

Jak pisał Suworow w "Upadku", Tiecza wpada do Isetu, Iset do Tobołu, Toboł do Irtysza, Irtysz do Obu. Zlewnia Irtysza liczy ponad półtora miliona kilometrów kwadratowych, długość - 4248 kilometrów. Tieczę, a za nią Iset, Toboł, Irtysz i Ob zanieczyszczono w takim stopniu, że nie sposób było sprawy zatuszować. Oficjele cierpliwie wyjaśniali wzburzonym ludziom, że byli święcie przekonani, iż te odpady w rzece po prostu się rozpuszczą.

Zakaz używania wody z rzeki wydano w roku 1952. Rok od przeprowadzenia badań ukazujących stopień zanieczyszczenia, cztery lata od rozpoczęcia zatruwania Tieczy. Znaczną część mieszkańców eksmitowano, bez żadnej rekompensaty, w nieprzyjazne, górskie tereny. W 1957 roku ewakuację wstrzymano, bo radziecki urzędnik stwierdził, że już jest czysto.

Stwierdzono tymczasem, że skoro pomysł z rzeką w miarę wypalił, można odpady wrzucać do jeziora. Idealnym okazał się zbiornik wodny Karaczaj. Nie trzeba było długo czekać, by substancje promieniotwórcze trafiły do wód gruntowych. Gorącego lata 1967 roku, Karaczaj wysechł, a wiatry rozniosły radioaktywny pył po olbrzymim terenie, trując tych, którzy jeszcze się, jakimś cudem, uchowali w okolicznych wsiach.

W latach 2001-2004 przeprowadzono w Tieczy badania. Wciąż jest zanieczyszczona odpadami radioaktywnymi. Majak tymczasem zaniechał produkcji. Obecnie mieści się tu składowisko plutonu pochodzącego z tysięcy wycofanych bomb atomowych. Dodatkowo, wciąż przetwarza się tu niebezpieczne substancje, między innymi wypalone paliwo z reaktorów.

Wciąż jednak, jak na złość, powstawały odpady. Wymyślono więc, że należy je składować pod ziemią. Wykopano doły o średnicy 20 metrów i głębokości 12 metrów, zamontowano zbrojenie, a dno i ściany zalano betonem. Nałożywszy betonową pokrywę, do środka wlewano odpady. Każdy taki zbiornik należało chłodzić, a ponieważ odpady były agresywne, niebawem systemy chłodzące zaczęły korodować. W jednym ze zbiorników, w 1957 roku, doszło do samozapłonu.

160-tonowa pokrywa wystrzeliła w powietrze, spadając 25 metrów dalej. Promieniotwórcza chmura uniosła się na dwa kilometry i, pchana wiatrem, zaczęła się przemieszać po Uralu. Mieszkańcy okolicznych miast ujrzeli szmaragdowo-różową poświatę na niebie. Oficjele znów musieli wyjaśniać, że to tylko zorza polarna i trzeba się zacząć przyzwyczajać, bo może się jeszcze nie raz pojawić. Po wioskach tymczasem zaczęli jeździć żołnierze i, w ramach przygotowań do ewakuacji, zabijali wszystkie zwierzęta domowe. Dwadzieścia dni później, kiedy już na dobre nawdychano się promieniotwórczych wyziewów, zarządzono ewakuację, paląc cały dobytek mieszkańców.

Czelabińsk dziś nie jest już odciętym od świata miastem. Jak pisze Anne Garrels w swoim reportażu zatytułowanym "W kraju Putina" , poprawiły się tu standardy życia, upowszechnił dostęp do dóbr. Region powoli wychodzi z traum lat 90., podobnie jak i cała Rosja usiłując odnaleźć swą tożsamość i odpowiedzieć na pytanie, co to znaczy być Rosjaninem w XXI wieku. Na razie wszelkie błędy i wypaczenia idą na konto państw zachodnich - wspólny wróg, póki co, jednoczy. Putin jest dla mieszkańców tym, który zapewnił im stabilizację i podniósł kraj z kolan po katastrofalnych pomysłach Gorbaczowa i bezwładnych rządach wiecznie pijanego Jelcyna. Problemy jednak narastają i prymitywne tłumaczenie, że wszystkiemu winny jest Zachód, z czasem może coraz mniej satysfakcjonować Rosjan. Zwłaszcza że, jak pisze autorka, nastrój euforii, początkowo rozbudzony aneksją Krymu i wojną na Ukrainie, zastąpiła ponura rzeczywistość życia w
oblężonej twierdzy.

Pamiętać jednak warto, że takie twierdze przypominają czasem czelabińskie silosy, gdzie temperatura w końcu przekroczyła wartość krytyczną i nastąpił wyrzut zawartości na zewnątrz. Na razie Putin za wszelką cenę próbuje temu zapobiec. Pozostaje pytanie, jak długo jeszcze będzie mu się to udawało. I jak długo ludzie będą wierzyć w to, że te złowieszcze chmury na horyzoncie to tylko zorza polarna.

Mirosław Szyłak-Szydłowski/ksiazki.wp.pl