Igor Newerly - 20. rocznica śmierci

W piątek przypada dwudziesta rocznica śmierci Igora Newerly'ego , który zmarł 19 października 1987 roku w Warszawie. Autor Pamiątki z Celulozy i Zostało z uczty Bogów będzie miał swoją ulicę na Żoliborzu, powstaje też film dokumentalny o jego życiu w reżyserii Andrzeja Titkowa.

Igor Abramow-Newerly urodził się 24 marca 1903 w Białowieży, w rodzinie oficera armii rosyjskiej. Jego dziadek był carskim łowczym w Puszczy Białowieskiej. Przyszły pisarz studiował pedagogikę na Wydziale Nauk Społecznych w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie i prawo na uniwersytecie w Kijowie. Podczas I wojny światowej Newerly wyjechał w głąb Rosji, w latach 1918-1921 pracował we Wszechzwiązkowym Leninowskim Komunistycznym Związku Młodzieży. Został aresztowany za działalność kontrrewolucyjną.

– W Kijowie już był w wagonie, który miał wieźć go na Sołowki. Uratowała ojca przytomność umysłu - ubłagał strażnika, żeby pozwolił mu na chwilę odejść, pożegnać się z matką. Ten - zgodził się i tyle ojca widział. Po wędrówce lasami przekroczył granicę w Zbruczu – wspomina Jarosław Abramow-Newerly, syn pisarza.
W 1924 roku Newerly przyjechał do Polski jako inwalida bez nogi, słabo władając językiem, w którym miał w przyszłości pisać książki.

Rok później był już w Warszawie, gdzie nawiązał kontakt z Januszem Korczakiem , a w 1926 roku został jego sekretarzem. W 1932 roku przejął od Korczaka redakcję „Małego Przeglądu”, redagował to pismo do 1939 roku.

W czasie okupacji Newerly działał w podziemiu, w 1943 został aresztowany przez gestapo, był więziony w obozach koncentracyjnych - w Majdanku i w Oświęcimiu. Po wojnie Newerly był współzałożycielem i - do 1966 roku - przewodniczącym Komitetu Korczakowskiego, przygotował też do druku Wybór pism Korczaka . Poza tym pracował w Robotniczym Towarzystwie Przyjaciół Dzieci, był redaktorem pisma dla młodzieży „Świat Przygód”.

Jako pisarz Newerly debiutował w 1948 powieścią Chłopiec z Salskich stepów nawiązującą do jego wspomnień z dzieciństwa, później ukazał się m.in. Archipelag ludzi odzyskanych, a w 1952 roku Pamiątka z Celulozy, uznawana za modelowy przykład literatury socrealizmu, przez długie lata sztandarowa pozycja PRL-owskich list szkolnych lektur. Mniej znany jest fakt, że Newerly mimo nalegań władz, nie zgodził się na wprowadzenie do kolejnych wydań powieści imienia Józefa Stalina. Po rozmowie z uczestnikiem wojny domowej w Hiszpanii Janem Wyką, Newerly zrezygnował z napisania dalszego ciągu Pamiątki z Celulozy, w której główny bohater miał walczyć po stronie sił rewolucji w Hiszpanii.

Ewolucję poglądów Newerly'ego pokazuje fakt, że autor Pamiątki z Celulozy zamknął swój dorobek w 1986 roku książką Zostało z uczty Bogów .

Długie lata nie mogła się ona ukazać oficjalnie i funkcjonowała tylko w edycji emigracyjnej (Instytutu Literackiego) i w drugim obiegu (Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWa).

Newerly przez długie lata był działaczem Związku Literatów Polskich, w latach 60. prezesem jego Oddziału Warszawskiego. W 1965 roku wraz z ponad siedemdziesięcioma innymi literatami, pisarzami, publicystami poprzez wystąpienie do władz w tzw. Memoriale Newerlego podjął walkę o wolność słowa i prawa autorskie pisarzy. Po tym, kiedy był świadkiem obrony w procesie Melchiora Wańkowicza , a w geście solidarności z Leszkiem Kołakowskim w 1966 roku wystąpił z partii, Newerly świadomie oddalił się od życia politycznego.

Sympatyzował jednak z opozycją - zatrudnił jako swego sekretarza Jacka Kuronia (po usunięciu tego ostatniego z uniwersytetu), w razie potrzeby interweniował na rzecz więzionych za głoszone poglądy (Stefana Niesiołowskiego, Marka Nowakowskiego).

W sumie Newerly napisał dziesięć powieści. Wzgórze błękitnego snu to saga syberyjska, Leśne morze rozgrywa się w scenerii Mandżurii, Żywe wiązanie i Rozmowa w sadzie piątego sierpnia przywołują współpracę z Korczakiem.

Wiele z nich m.in. Za Opiwardą, za siódmą rzeką powstało w Zgonie nad jeziorem Mokrym, małej mazurskiej miejscowości, gdzie stoi domek z czerwonej cegły, kupiony w latach pięćdziesiątych przez Zofię Łapicką. Stał się on na długie lata letnim domem pisarza. W zeszłym roku otwarto tam izbę pamięci o Newerlym , gdzie są min. własnoręcznie wykonane przez niego meble, sprzęt myśliwski oraz własnoręcznie skonstruowany przez pisarza kajak.

Władze Żoliborza, dzielnicy, w której Newerly mieszkał, postanowiły, że będzie on patronem jednej z nowo powstających ulic, na osiedlu w okolicach Powązek. Ulica Igora Newerly'ego będzie blisko ulicy Jacka Kuronia.