Ernest Hemingway - nieustraszony, nieokiełznany, nieobliczalny

Ernest Hemingway z pewnością nie był człowiekiem przeciętnym. Nie był nim już na długo przed owym marcowym dniem 1929 roku, kiedy to pewien dziennikarz nazwał go "jednym z tych istniejących naprawdę legendarnych geniuszy literackich, którzy nie dbają w ogóle o stronę finansową swojej działalności". O tym wcześniejszym etapie jego życia Michael Reynolds, autor biografii pisarza - oryginalnie wydanej w dwóch odrębnych woluminach, "Hemingway: The 1930’s i Hemingway: The Final Years" ("Hemingway: Lata trzydzieste" i "Hemingway: Ostatnie lata"), a u nas opublikowanej w jednym tomie pod tytułem "Hemingway: Człowiek i pisarz. 1929-1961" - napomyka jedynie mimochodem, relacjonując wydarzenia z okresu, gdy późniejszy noblista zaistniał już jako pisarz w świadomości swych rodaków i całego zachodniego świata.

Przypomnijmy więc dla porządku, że Ernest Miller (imiona po dziadku ze strony matki i jego bracie) Hemingway przyszedł na świat w ostatnim roku XIX stulecia, w wielodzietnej rodzinie, typowej dla ówczesnej zamożniejszej klasy średniej. Jego ojciec był lekarzem, a po godzinach - jak tylu ojców rodzin ze Środkowego Zachodu - zapalonym myśliwym i wędkarzem, matka zaś porzuciła dla zamążpójścia karierę obiecującej śpiewaczki, by później jedynie w wolnych chwilach udzielać sąsiedzkiej dzieciarni lekcji śpiewu i muzyki. Konserwatywne wychowanie, jakie odebrał, kładło ogromny nacisk na przygotowanie dzieci do ich przyszłych, tradycyjnie rozumianych, ról życiowych: chłopiec miał być silny, sprawny fizycznie, zdolny zapewnić swojej późniejszej rodzinie źródło utrzymania w najsurowszych nawet warunkach.

Toteż mały Ernest już jako kilkulatek wyjeżdżał z ojcem na połowy i polowania, niejednokrotnie śpiąc pod gołym niebem (czego echem jest seria opowiadań o Nicku Adamsie). W wieku szkolnym uprawiał kilka różnych dyscyplin sportu, w tym boks. Jego zacięcie do pióra ujawniło się w latach licealnych; zapowiadał się wówczas na zdolnego dziennikarza i w tym też kierunku próbował pokierować swoją karierą, zatrudniając się (wbrew nadziejom rodziców, którzy oczekiwali od niego podjęcia studiów) jako reporter stażysta w redakcji "Kansas City Star". Bieg jego losów zmieniło jednak wkroczenie Stanów Zjednoczonych na arenę I wojny światowej.

Niespełna osiemnastoletni Ernest próbował, jak wielu jego rówieśników, zaciągnąć się do wojska. Odrzucony z powodu wady wzroku, kilka miesięcy później odpowiedział na apel Czerwonego Krzyża, poszukującego ochotniczych kierowców ambulansów i po załatwieniu stosownych formalności znalazł się na froncie włoskim. Nie miał jeszcze ukończonych 20 lat, gdy powrócił do ojczyzny, mając za sobą długą rekonwalescencję po wojennych ranach i pierwszą wielką miłość do starszej o osiem lat pielęgniarki Agnes von Kurovsky (co, jak wiemy, znalazło odzwierciedlenie w jednej z najsłynniejszych jego powieści, "Pożegnaniu z bronią").

Ale do narodzin Hemingwaya pisarza musiało upłynąć trochę czasu. Po drodze miało być jeszcze małżeństwo z Hadley Richardson, wyjazd do Europy w charakterze korespondenta "Toronto Daily Star" i kontakt z salonem Gertrudy Stein, gdzie bywały już uznane albo dopiero wschodzące gwiazdy anglojęzycznej literatury: Sherwood Anderson, Sinclair Lewis, Ezra Pound, Francis Scott Fitzgerald. A kiedy wiek XX powoli wkraczał w swoją czwartą dekadę, Ernest Hemingway był już takim, jakim pozostał do końca życia.

Wszyscy znamy te fotografie, z których część znalazła się i w biografii Reynoldsa: solidnej postury wąsacz, opalony na brąz, uśmiechnięty od ucha do ucha, pozujący do zdjęcia a to na tle dwakroć od siebie większej ryby, a to nad cielskiem ustrzelonej antylopy czy nosorożca, a to w bokserskich rękawicach. Albo ten sam mężczyzna w wojskowej koszuli i hełmie, z lornetką na szyi, niedbale wsparty o zapasowe koło "łazika", zerkający zza okularów w drucianych oprawkach na trzymaną w dłoniach mapę. Albo rumiany siwobrody starzec (miał wówczas prawie sześćdziesiąt lat...) o aparycji wytrawnego wilka morskiego, dzierżący w dłoniach koło sterowe. Te zdjęcia i relacje współczesnych nie pozostawiają wątpliwości, że Hemingway nie pisał o niczym, czego nie doświadczył osobiście lub przynajmniej nie był naocznym świadkiem podczas swych licznych wypraw i wojaży. Jego bohaterowie, począwszy od Nicka Adamsa poprzez Harry’ego Morgana ("Mieć i nie mieć"), Manuela Garcię ("Niepokonany"), Roberta Jordana ("Komu bije dzwon"), aż
po starego Santiago ("Stary człowiek i morze"), nieustannie igrają z losem; jedni dlatego, że tylko tak potrafią zarabiać na życie, a inni - bo niespokojny duch gna ich tam, gdzie mogą się zmierzyć z niebezpieczeństwem. Tak jak on sam, nie lękający się ani kul, ani morskich fal, ani dzikiego zwierza, ani... opinii publicznej, choć ta miała na czym ostrzyć sobie zęby...

O tym, jak trudne były próby zapanowania nad kimś o tak złożonej i ekspansywnej osobowości, jak Hemingway, dużo do powiedzenia miały jego cztery żony. Owszem, miał ogromny urok osobisty. Musiał mieć, skoro każda z nich ulegała oczarowaniu nieomal od pierwszego wejrzenia i decydowała się na małżeństwo po bardzo krótkim okresie znajomości. Chociaż musiały też być jakieś skazy na tym wizerunku przystojnego, dorodnego, wdzięcznie uśmiechniętego, bezpośredniego i ogromnie inteligentnego mężczyzny: piękna i wytworna żona Howarda Hawksa odnotowała, że "nosił te same ubrania przez kilka dni z rzędu" i "nigdy nie wyglądał do końca czysto".

Miał temperament i fantazję, które imponowały nawet kobietom tak niezależnym, jak Martha Gellhorn i Mary Welsh. Imponowały tak bardzo, że ta ostatnia przymknęła oczy na wszystko, co ich dzieliło, doskonale zdając sobie sprawę, jak duża to rozbieżność: "On wysoko ceni złe maniery, przemoc, zabijanie (ludzi, zwierząt, ptaków, ryb), wytrzymałość i śmierć". I chociaż Hadley Richardson dzieliła z nim cygańskie życie w Paryżu, Pauline Pfeiffer i Mary Welsh (tak, ta nieznosząca polowań Mary!) wyruszały z nim na safari, a Martha Gellhorn towarzyszyła mu w ogarniętej wojną domową Hiszpanii. Każda z nich musiała zauważyć, że mąż udostępnia jej tylko cząstkę swego świata, oczekując w zamian pełnego oddania i stuprocentowej tolerancji. Że nigdy nie pozwoli sobie narzucić żadnych warunków, jak tylko te, które sam ustanowi. O tym samym przekonywali się krytycy, wydawcy i wojenni przełożeni Ernesta, który "wbrew przepisom czasami był dziennikarzem, czasami żołnierzem, a czasami zbierał informacje dla wywiadu".

Gdyby był tylko konsekwentnie niezależny i nieugięty! Ale niestety, wszyscy, którzy mieli z nim do czynienia, musieli spojrzeć w oczy nieprzyjemnej prawdzie. Prawdzie mówiącej, że te cechy to tylko drobny wycinek jego osobowości, w której kryją się także znacznie mroczniejsze niespodzianki. Nieumiarkowanie w jedzeniu i (zwłaszcza) w piciu mogło stanowić zwykły element stylu życia, jakiemu hołdowało wielu ówczesnych artystów. Przerabianie i ubarwianie własnego życiorysu bywa nieodłącznym elementem autokreacji. Niejeden też pisarz pozostaje w stanie permanentnej wojny z krytykami, używając w niej mało subtelnej amunicji.

Ale Hemingway, co dało się zauważyć już w okresie trwania małżeństwa z Pauline, czyli w czwartej dekadzie jego życia, "stawał się coraz bardziej kapryśny, a jego złe humory coraz mniej przewidywalne". Obrażał przyjaciół, obrzucał obelgami kolejne żony; "zachowywał się tak, jakby jakieś wewnętrzne wściekłe zwierzę zostało spuszczone z łańcucha, zwierzę, nad którym w sytuacjach publicznych miał pewną kontrolę, ale w domu już niewielką". A potem, kiedy "miał wyrzuty sumienia z powodu swojego niewłaściwego zachowania, uciekał się do dawania prezentów".

Zmienność nastrojów i kapryśność dążeń. Obwinianie innych o własne złe samopoczucie i uwalnianie agresji nieproporcjonalnej do przewinienia (jeśli w ogóle ktoś zawinił). Naprzemienne pogrążanie się w depresji i w euforii nowych planów. Skłonność do ryzykownych zachowań (na przykład nadużywania trunków i nieostrożnej jazdy samochodem). Dziś stosunkowo łatwo przypisać te objawy jednemu z najczęstszych zaburzeń psychicznych, które ze szczególnym upodobaniem dotyka artystów - tak zwanej chorobie afektywnej dwubiegunowej. To ona pozbawiła Vincenta van Gogha ucha, zaprowadziła Virginię Woolf do rzeki, a Sylvię Plath do piecyka gazowego. I to ona sprawiła, że parę tygodni przed swoimi 62 urodzinami, po nieskutecznych próbach leczenia psychiatrycznego, Ernest Hemingway włożył w usta lufę swojej ulubionej strzelby i nacisnął spust.

Być może opowieść Reynoldsa zakłóci nasze wcześniejsze wyobrażenia o sportretowanej w niej postaci, może poczujemy żal z powodu strącenia jej z piedestału. Nie da się zaprzeczyć, że życie i charakter Hemingwaya człowieka w ogromnym stopniu rzutowały na twórczość Hemingwaya pisarza. Ale też prawdą jest, że spośród tysięcy ludzi, których natura obdarzyła równie trudną osobowością, tylko on jeden napisał "Komu bije dzwon", "Śniegi Kilimandżaro", "Pożegnanie z bronią". I o tym "Hemingway: Człowiek i pisarz" nie pozwoli nam zapomnieć.

Wszystkie cytaty za: Michael Reynolds, " Hemingway: Człowiek i pisarz. 1929-1961 ", przeł. Anna i Jan Jaroszuk, Świat Książki, Warszawa 2014.