W najbliższą sobotę odbędzie się w Sztokholmie ceremonia wręczenia Nagród Nobla, m.in. w dziedzinie literatury. Jej tegorocznym zdobywcą jest brytyjski dramaturg Harold Pinter. Równo 100 lat temu jej laureatem został Henryk Sienkiewicz , a niewiele brakowało, by nagrodą... podzieliła się z nim Eliza Orzeszkowa .
Henryk Sienkiewicz od chwili ustanowienia w 1901 roku literackiej Nagrody Nobla był jednym z głównych do niej kandydatów. Otrzymał ją w 1905 roku, a jedną z głównych pretendentek do tego wyróżnienia była wtedy także Eliza Orzeszkowa - wynika z ustaleń dokonanych przez doc. Michała Brona, polskiego naukowca mieszkającego w Szwecji, który przygotowuje naukową publikację na temat kulis przyznania Nobla Sienkiewiczowi .
Bron jest absolwentem historii Uniwersytetu Warszawskiego i pracownikiem naukowym Wyższej Szkoły Soedertorn w Sztokholmie. W latach 1987-1996 był pracownikiem Akademii Szwedzkiej, gdzie w bibliotece kierował działem literatur słowiańskich.
Archiwa Akademii, Komitetu Noblowskiego i Fundacji Noblowskiej są szczelnie zamknięte - obowiązuje klauzula 50 lat od przyznania nagrody. Publikacje na temat kulisów przyznawania Nagród Nobla nie opierające się na dokumentach są najczęściej wyłącznie przypuszczeniami.
*Zobacz laureatów Literackiej Nagrody Nobla Zobacz laureatów Literackiej Nagrody Nobla*
Podobnie było z Sienkiewiczem , który miał otrzymać nagrodę, bo - jak niektórzy pisali - nie było komu jej przyznać albo dlatego, że ziemie polskie ogarnięte były antycarską rewolucją 1905 roku, czy też dlatego, iż Amerykanie i Anglicy wydali w ogromnym nakładzie Qvo vadis i jest to nagroda za jedną książkę. Żadne z tych i dziesiątek innych twierdzeń nie znajdują potwierdzenia w dokumentach wyszukanych przez Brona.
* Sienkiewicz był jednym z czołowych kandydatów już do pierwszej edycji nagrody.*Inauguracyjne posiedzenie Komitetu Noblowskiego, przygotowującego kandydatury oraz materiały o nich, odbyło się 19 października 1900 roku. Dyskutowano o 25 pisarzach, których kandydatury wcześniej napłynęły z różnych krajów. Kilku członków Komitetu - m.in. członek Szwedzkiej Akademii Hans Hildebrand - zaproponowało wtedy Henryka Sienkiewicza .
Komitet zlecił więc znawcom literatury opracowanie opinii o polskim powieściopisarzu. Ponieważ jednak jej autorzy spóźnili się z pracą, nagrodę otrzymał pisarz francuski Sully Prudhomme.
*Zobacz laureatów Literackiej Nagrody Nobla Zobacz laureatów Literackiej Nagrody Nobla*
Od tego czasu co roku w czołówce kandydatów przewijało się nazwisko polskiego pisarza. Systematycznie też rozszerzano zakres informacji o jego twórczości. W 1901 roku kandydaturę Sienkiewicza zgłosił ponownie nie wiedząc, że uczynili to już Szwedzi, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Stanisław Tarnowski.
Równocześnie w miarę powstawania nowych dzieł pisarza i ich tłumaczenia na języki dostępne dla członków Komitetu Noblowskiego i Akademii rosło uznanie dla naszego pisarza. Np. w 1902 napisano w urzędowej, wewnętrznej korespondencji o genialnym Polaku Sienkiewiczu .
Instytucje noblowskie kupowały w czterech egzemplarzach tłumaczenia wszystkich jego dzieł, a kierownik działu literatur słowiańskich Alfred Jensen, pilnując ukazujących się nowości, dostarczał je członkom Komitetu i Akademii. W 1898 r. wyszedł w Sztokholmie Quo vadis , w 1900 roku Ogniem i mieczem , rok później Pan Wołodyjowski , Rodzina Połanieckich oraz Potop , w 1903 roku Krzyżacy .
W 1904 roku wśród kandydatów do nagrody pojawiło się nazwisko Elizy Orzeszkowej (w wewnętrznych dokumentach występuje często jako Elise Orzeszko).Jej kandydaturę zgłosił Aleksander Bruckner, wówczas profesor uniwersytetu w Berlinie. Poparł ją natychmiast wspomniany Alfred Jensen, który w opracowaniu na temat twórczości pisarki stawiał ją nawet pod niektórymi względami wyżej od Sienkiewicza . Wkrótce wszyscy członkowie Komitetu Noblowskiego po przeczytaniu dostarczonych im książek i nowel Polki zgodnie wyrażali opinię, że nagroda należy się jej na równi z Sienkiewiczem . W jednym z dokumentów można np. przeczytać: „O ile w tekstach Sienkiewicza bije szlachetne polskie serce, to w twórczości Elizy Orzeszkowej bije serce człowieka”.
*Zobacz laureatów Literackiej Nagrody Nobla Zobacz laureatów Literackiej Nagrody Nobla*
W końcowych już dyskusjach na temat laureata roku 1905 roku przewijały się m.in. nazwiska Rosjanina Lwa Tołstoja, Elizy Orzeszkowej , Anglika Rudyarda Kiplinga (nagroda 1907 r.), Włocha Giosue Carducciego (nagroda 1906 r.), Szwedki Selmy Lagerlof (nagroda 1909 r.), Henryka Sienkiewicza .
Część członków komitetu wysunęła wniosek o przyznaniu nagrody Sienkiewiczowi , mniejszość zaproponowała podział nagrody tak, by obdarzyć nią również Elizę Orzeszkową . Argumentowali m.in., że Sienkiewicz jest i tak w Polsce bardziej znany i popularny, natomiast wyróżnienie wraz z nim równej mu poziomem pisarki spowoduje zasłużony wzrost jej popularności.
Nie przekonywało to przeciwników, którzy twierdzili, że podziały nagród są sprzeczne z intencją fundatora, czyli Alfreda Nobla. „Za cztery, pięć lat będzie można przyznać to wyróżnienie Elisie Orzeszko” - napisał przewodniczący Komitetu i sekretarz Akademii, poeta Carl Wirsen.
26 września 1905 roku skierowano więc dwa wnioski - w jednym sugerując Akademii Szwedzkiej podział nagrody pomiędzy Sienkiewicza a Orzeszkową , natomiast w drugim przyznanie jej wyłącznie Sienkiewiczowi .
*Zobacz laureatów Literackiej Nagrody Nobla Zobacz laureatów Literackiej Nagrody Nobla*
Miała mu ona przypaść za całą twórczość, którą opisywano jako niezwykle bogatą. Zwracano m.in. uwagę, wspominając Potop , na obiektywizm pisarza świadczący o mądrości Sienkiewicza i jego pisarstwa. Jako Polak nie może przecież nie potępiać napaści Karola Gustawa na Polskę, a równocześnie nie waha się podkreślać osobistej odwagi króla i przewagi wojsk szwedzkich nad polskimi w dziedzinie dyscypliny i wytrwałości.
Ostatnie zdania wniosku brzmiały: „Dopiero starając się ogarnąć cały dorobek Sienkiewicza , wtedy widzi się, jak jest olbrzymi. Jego epicki styl osiąga szczyty artyzmu. Jeśli robi on tak imponujące wrażenie na kimś, kto zna jego dzieła wyłącznie w tłumaczeniach, to jak piękne muszą być w oryginale!”
Na podstawie tych opinii Komitet Noblowski Akademii Szwedzkiej zdecydował o przyznaniu Nagrody Nobla w całości Sienkiewiczowi .
Do nagrodzenia Elizy Orzeszkowej nigdy nie doszło. Stałaby się wówczas pierwszą kobietą - laureatką literackiego Nobla. Mimo to nie byłaby pierwszą Polką, odbierającą złoty medal noblowski. Dwa lata wcześniej zdobyła go Maria Curie Skłodowska, nagrodzona w dziedzinie fizyki.
*Zobacz laureatów Literackiej Nagrody Nobla Zobacz laureatów Literackiej Nagrody Nobla*