100 lat temu, 28 listopada 1907 roku zmarł Stanisław Wyspiański – dramatopisarz, poeta, malarz i reformator teatru. W chwili śmierci miał zaledwie 38 lat. W 2007 r. obchodzony jest ustanowiony przez Sejm RP Rok Wyspiańskiego .
Gdy Wyspiański umierał jego twórczy dorobek liczył 18 dramatów, projekty scenografii, utwory poetyckie, 13 ogromnych projektów witraży. Tworzył też nowatorskie opracowania graficzne książek, litografie, wykonane pastelami pejzaże i portrety, pełnił obowiązki docenta w Szkole Sztuk Plastycznych i radnego miejskiego Krakowa. Dokonał tego wszystkiego walcząc z nieuleczalną chorobą i borykając się z brakiem pieniędzy.
Stanisław Wyspiański urodził się 15 stycznia 1869 r. Ojciec, Franciszek, był zdolnym i cenionym w pewnym okresie rzeźbiarzem, borykał się jednak z ciągłymi kłopotami finansowymi i alkoholizmem. Matka – Maria z Rogowskich – cierpiała na gruźlicę, zmarła gdy syn miał siedem lat. O los chrześniaka zatroszczyła się ciotka – Joanna Stankiewiczowa.
Lata nauki w gimnazjum klasycznym im. Św. Anny rozbudziły w Wyspiańskim zamiłowanie do sztuki, fascynację antykiem i historią Polski. Po maturze rozpoczął studia w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem Jana Matejki, który był jej rektorem i przyjacielem domu Stankiewiczów. Jako wyróżniający się student Wyspiański został przez Matejkę zaangażowany do prac nad polichromią Kościoła Mariackiego.
W latach 1891 - 1894 Wyspiański odbywał podróże po Europie na dłużej zatrzymując się w Paryżu, gdzie uczęszczał do prywatnej szkoły malarskiej Academie Colarossi. We Francji zapoznał się z dorobkiem francuskich klasyków (częste wizyty w Luwrze) i współcześnie panującymi prądami (impresjonizm, naturalizm, symbolizm). Wtedy też rozpoczął pierwsze próby dramatyczne (szkice Legendy i Warszawianki). W Paryżu spędził z przerwami ponad trzy lata, ostatecznie wrócił do Krakowa we wrześniu 1894 roku.
Po powrocie do kraju Wyspiański borykał się z ogromnymi trudnościami finansowymi, odnosił też jednak pierwsze sukcesy. To jemu powierzono zadanie stworzenia polichromii i serii witraży do krakowskiego kościoła św. Franciszka. Był to ten rodzaj projektów, które najbardziej pociągały jego wyobraźnię. Podczas prac nad polichromią Wyspiański poznał swoją przyszłą żonę – Teofilę Pytko. Ta prosta, wiejska dziewczyna pracowała tam jako pomocnica murarzy. Rodzina Wyspiańskiego uznała małżeństwo za mezalians i zerwała stosunki z młodą parą.
Wyspiański nieustannie nie miał pieniędzy. W jednym z listów do Lucjana Rydla pisał, że nie może rysować, bo nie ma za co kupić ołówków i papieru.
Zamiłowanie do pasteli, poza racjami artystycznymi, miało także znaczenie ekonomiczne. Wyspiański dobrze wiedział, że pastelowy portret jest dużo tańszy od obrazu olejnego tego samego formatu, poza tym portret olejny powstaje w tydzień – na pastel wystarczy kilka godzin. Portrety zamawiali u niego krakowscy mieszczanie – adwokaci, lekarze, dentyści, a zwłaszcza ich żony i córki.
Jako dramatopisarz zadebiutował Wyspiański w 1898 roku inscenizacją Warszawianki. Zachęcony powodzeniem opublikował kolejne: Legendę I, Klątwę, Lelewela, Meleagera. Prawdziwy sukces przyniosła mu jednak dopiero inscenizacja Wesela w 1901 roku. Do napisania dramatu zainspirowało artystę autentyczne wydarzenie – ślub Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną w podkrakowskiej wsi Bronowice, na którym Wyspiański był świadkiem i gościem. Premiera „Wesela” odbyła się 16 marca 1901 roku. Wyspiański sam sztukę reżyserował, projektował kostiumy, opracował scenografię. Stworzył teatr, którego plastyczna aranżacja stanowiła nierozerwalną całość z poetyckim tekstem i grą aktorów.
Tworzył polichromie, witraże, odnawiał zabytki, wydawał kolejne dramaty m.in. Meleager, Wyzwolenie, Akropolis, Legenda II, Noc listopadowa, Powrót Odysa, Skałka. W tym samym czasie powstały m.in. portrety wiejskich dziewcząt, ilustracje do Iliady, cykl portretów, m.in. Przybyszewskiego , Tetmajera .
* W 1898 roku u Wyspiańskiego zdiagnozowano syfilis, chorobę wówczas nieuleczalną.* Artysta tworzył w pośpiechu, uciekając przed widmem nadciągającej nieuchronnie śmierci. Przez chorobę Wyspiański nie mógł podejmować prac wymagających fizycznego wysiłku, skazany był na małe formy - były to głównie portrety i pejzaże.
Na krótko przed śmiercią Wyspiański przeniósł się z rodziną do podkrakowskiej wsi Węgrzyce, gdzie gośćmi bywali m.in. Stefan Żeromski , Władysław Reymont , Leopold Staff , Irena Solska. Choroba rozwijała się. Ostatni dramat Zygmunt August spisany był przez jego ciotkę, gdyż poeta nie mógł utrzymać ołówka w ręku.
* Stanisław Wyspiański zmarł 28 listopada 1907 r.* w krakowskiej lecznicy prof. Maksymiliana Rutkowskiego, jego ciało zostało złożone w Krypcie Zasłużonych na Skałce.