Mord na Wołyniu. Zbrodnie ukraińskie w świetle relacji i dokumentów Tom 2

W listopadzie 1942 r. dwadzieścia kilometrów od Dubna we wsi Werba, leżącej przy drodze do Lwowa, banderowcy zamordowali kierownika szkoły wraz z całą rodziną. Ten be­stialski mord zapoczątkował falę zbrodni. Początkowo, jak wspomina Cybulski:

Na razie mordowano wybiórczo – nauczycieli, kolonistów przy­byłych z centralnej Polski, inteligentów i zaangażowanych działa­czy. Każdej nocy widać było łuny pożarów, po czym przychodziły wiadomości, które wsie, kogo i gdzie wyrżnięto czy spalono. Lud­ność, której udało się ujść z życiem, uciekała do miast, do Dubna, Łucka, Młynowa i innych, gdzie szukano możliwości zahaczenia się i przeżycia u znajomych czy krewnych, lub w innych dostęp­nych pomieszczeniach. Wszyscy polscy nauczyciele uciekli do miast, niektórych ukraińscy działacze, popi i inni starali się na­kłonić do pozostania na swoim stanowisku, zapewniając, że nic im się nie stanie.

Mieszkańcy Pańskiej Doliny zaczęli się starać o broń i przygotowywać swoje gospodarstwa do obrony.

Zaleciliśmy innym i sami robiliśmy w swoich gospodarstwach podziemne bunkry z tunelem do mieszkania lub innych bu­dynków. Pierwsi i na dużą skalę do takiej pracy przystąpili Ko­złowscy, pod kierownictwem najstarszego brata Alberta. Obok ich murowanego domu była też murowana piwnica, z której do mieszkania wykopali wygodny korytarz. Oprócz tego z piwnicy kręty tunel łączył się z obszernym, z zamaskowanymi otworami strzelniczymi, dużym bunkrem. Wykonanie takiej pracy było nie lada sztuką. Po pierwszym banderowskim napadzie założyliśmy tu centrum placówki. Żeby się nie zdradzić przed ciekawskimi Ukraińcami (zachodzili czasem) i różnego rodzaju władzami, prace wykonywano tylko nocą. Ziemię z wykopów ukrywano i maskowano. Wszystkie obronne czynności musieliśmy przy­spieszać, bo spodziewaliśmy się napadu z dnia na dzień. Ob­serwowaliśmy conocne łuny pożarów. Zostały spalone prawie wszystkie polskie osiedla i wsie wokół nas. Otrzymaliśmy od za­ufanych Ukraińców wiadomość, ze banderowcy już koncentrują siły na Pańską Dolinę.

Konspiracja zaczęła się tworzyć w Pańskiej Dolinie w 1942 r. Wtedy to do drzwi Antoniego Cybulskiego zapu­kał Zygmunt Rumel, udający domokrążcę sprzedającego kamienie do zapalniczek. Cybulski go nie poznał, ale Rumel powołał się na znane mu osoby i poinformował go, ze został skierowany przez Delegaturę Rządu RP na Kraj i przez Za­rząd Główny Stronnictwa Ludowego z Warszawy. Poinfor­mował Cybulskiego, że w związku z sytuacją, która wynikła na Wołyniu, władze podziemne zdecydowały, żeby zorgani­zować działalność konspiracyjną, powołać tu administrację cywilną, założyć samoobronę, ogólnie zająć się zahamo­waniem banderowskiej fali terroru. Rumel, jak wspomina Cybulski, liczył, że wielu zdrowo myślących Ukraińców też weźmie udział w uświadamianiu nas i powstrzyma swoich ziomków przed rozpętaniem terroru. Cybulski złożył przy­sięgę, przyjął pseudonim „Oliwa” od rodowego nazwiska matki. Otrzymał też do wiadomości i służbowego użytku hasła i kontakty do komórek organizacyjnych w powiecie Dubno. Bazując na dotychczasowych kontaktach, Cybul­ski zaczął budować zręby konspiracji nie tylko w Pańskiej Dolinie, ale i w całym powiecie. Jego pierwszym pomocni­kiem był Albert Kozłowski, który przyjął pseudonim „Ja­strząb”. Wraz z nim Cybulski ustalił trzypunktowy program działania:

W celu podtrzymania ducha do przetrwania prowadzić bę­dziemy bardzo szeroką pracę uświadamiającą o walce całego na­rodu, teraz już łącznie z nami i że nie jesteśmy już samotni. Temu miały służyć otrzymywane gazetki. Na dalszym etapie – zorga­nizowane przez Polaków, mieszkających w mieście, pomocy dla mieszkańców wsi. Pomoc ta miała polegać na wyszukiwaniu pomieszczeń, zameldowywaniu, wyszukiwaniu pracy i w ogó­le, w zaaklimatyzowaniu się w tych przymusowych warunkach w środowisku miejskim.

2) Do zaprzysiężenia i wciągnięcia do pracy w konspiracji mogą być werbowani ludzie pewni z charakteru, o znanym ob­liczu patriotycznym, bez jakichkolwiek odchyleń, mogących doprowadzić do zdrady, należy przed wtajemniczeniem prze­prowadzić dokładnie rozeznanie otoczenia werbowanego, jego kontakty, jego morale i osobowość.

3) Przyjęliśmy system trójkowy. Żadnych spisów imiennych nie wolno sporządzać, posługiwać się wyłącznie pseudonimami6.

Cybulskiemu udało się pozyskać sporo osób w Młyno­wie. Zaczął od swojego ciotecznego brata Władysława Pe­terki i przy jego pomocy zwerbował następnych. Wśród nich znaleźli się m.in.: Paweł Bobowski, Tadeusz Dudkiewicz, Bolesław Dymer, Władysław Kaliński, Roman Kucharski, Stanisław Kucharski, Mieczysław Opaliński, Mieczysław Ra­dajewski, Alfons Reszler i Józef Sawicki. Nazwisk pozosta­łych Cybulski już niestety nie zapamiętał.

Fragment rozdziału „Na pohybel Lachom”