pedagogika. Współczesna psychologia mediów. Nowe problemy i perspektywy badawcze

Ze wstępu Zdecydowaliśmy się zatytułować książkę Współczesna psychologia mediów. Nowe problemy i perspektywy badawcze, aby postawić wyraźną cezurę pomiędzy okresem, kiedy psycholodzy zajmowali się wyłącznie efektem bądź wpływem mediów i prowadzili badania nad klasycznymi mediami, takimi jak film, radio i telewizja, a okresem, w którym niebagatelne znaczenie w naszym życiu coraz bardziej mają nowe media i technologie, wdzierające się ekspansywnie w przestrzeń prywatną, społeczną i publiczną. Proponujemy Czytelnikom refleksję nad rolą psychologii w kontekście kontaktu człowieka z mediami (głównie telewizją i internetem) oraz nowymi technologiami. W tomie znajdują się zarówno artykuły teoretyczne, wprowadzające w problematykę, jak i odnoszące się do zagadnień szczegółowych, analizujące określone zjawiska i problemy. Autorami tekstów są głównie psycholodzy, reprezentujący różne ośrodki naukowe z całej Polski. Publikacja składa się z trzech części. Pierwszą, zatytułowaną „Psychologia mediów – filar edukacji medialnej”, otwiera artykuł Grzegorza Ptaszka poświęcony refleksji nad istotą psychologii mediów. Autor obrazowo charakteryzuje przedmiot tej dyscypliny oraz opisuje jej dynamiczny rozwój w Stanach Zjednoczonych i krajach europejskich. Ptaszek – w ujęciu diachronicznym – ukazuje rozwój psychologicznych badań, kolejno nad filmem, radiem, telewizją, internetem i mediami mobilnymi. Osobne zagadnienie stanowi wpływ nowych technologii na społeczne, poznawcze, emocjonalne i kulturowe funkcjonowanie człowieka. Nowe media i technologie komunikacyjne, które są już stałym elementem naszej codziennej rzeczywistości, wymagają nowych kompetencji medialnych i informacyjnych. Są one postrzegane współcześnie, choćby w świetle europejskiej polityki oświatowej i edukacyjnej, jako strategiczny rodzaj kompetencji cywilizacyjnych. Zagadnienia te omawia Agnieszka Ogonowska w kolejnym artykule dotyczącym kluczowych modeli i koncepcji rozwoju tych kompetencji. Badaczka opisuje podejście skoncentrowane na odbiorcy, koncepcji interakcyjnej i modelu kompetencji wielorakich (krytycznym i poznawczym) oraz na ujęciu funkcjonalnym. Ogonowska wskazuje także na negatywne konsekwencje analfabetyzmu medialnego, w tym na różne formy społecznego wykluczenia oraz kryzys państwa obywatelskiego. Anna Kołodziejczyk rozpatruje natomiast problem funkcjonowania współczesnej rodziny w świecie nowych mediów w kontekście wieku jej członków, typu relacji rodzinnych oraz kształtowania właściwych sposobów korzystania z nich (mediacji). Kołodziejczyk zwraca uwagę na rodzinne wzorce użytkowania mediów, wskazując zarówno na ich formy aktywne (restrykcyjne i instruktywne) oraz bierne (wspólne oglądanie, monitorowanie oferty medialnej). Mariusz Makowski upatruje szansę edukacji psychologicznej w wykorzystaniu popularnych seriali telewizyjnych. Posiłkując się przykładem serialu Bez tajemnic, emitowanego na kanale HBO, badacz pokazuje jego rolę w kształtowaniu świadomości na temat psychoterapii wśród widzów. Makowski konstatuje, że uczenie przez media, także przy uwzględnieniu odpowiednio dobranych programów rozrywkowych czy seriali, może przyczynić się do wzrostu wiedzy na temat psychologii jako dziedziny badań, wiedzy naukowej oraz stosowanej. W części drugiej, zatytułowanej „Pułapki medialnej rzeczywistości i psychologia odbioru”, znajdują się teksty pięciu badaczy. Pierwszy z nich, Krzysztof Mudyń, opisuje rolę mediów w społecznym konstruowaniu rzeczywistości. Na przykładzie fikcyjnej postaci Sherlocka Holmesa autor śledzi poszczególne fazy obiektywizacji jej idei (od formy subiektywnej konceptualizacji do materializacji), aż do momentu, w którym postać ta staje się pełnoprawnym elementem społecznej rzeczywistości. Przykład ten prowadzi Mudynia do wniosku o randze wspólnie podzielanych fikcji oraz doświadczeń tworzonych przez media w procesie społecznego konstruowania obrazu świata oraz uzgadniania znaczeń i statusów jego poszczególnych fragmentów. Z problematyką tą koresponduje artykuł Lecha Górniaka, który podejmuje próbę ukazania podobieństw między zaufaniem interpersonalnym a zaufaniem do mediów jako „personifikowanych obiektów wieloosobowych”. Górniak analizuje także negatywne konsekwencje deficytu zaufania względem mediów oraz wpływ tego stanu rzeczy na postawy społeczne odbiorców. Autorzy kolejnego artykułu, Konrad Maj i Przemysław Matul, analizują wpływ sugestii tekstowej oraz obrazowej w przekazie wideo. Na podstawie wyników eksperymentu z udziałem pracowników jednej w warszawskich korporacji, wykorzystując celowo spreparowane reportaże, zbadali siłę sugestii i wpływu dezinformacji na procesy interpretacji przekazu. Maj i Matul opisali czynniki determinujące podatność na manipulację. Niejako przedłużeniem tej problematyki jest artykuł Tatiany Popadiak-Kuligowskiej, która analizuje kwestię oddziaływania mediów, a w szczególności telewizyjnych reklam. Autorka opisuje atrybuty komunikatu reklamowego, które decydują o jego skuteczności (dotarcie do odbiorców i perswazyjność). Kolejny artykuł zamieszczony w książce kontynuuje tę problematykę, a jej autorka Małgorzata Kuśpit koncentruje się na analizie afektywnych i osobowościowych czynników i ich wpływu na percepcję reklamy, a zwłaszcza jej oddziaływanie na przebieg procesów poznawczych i emocjonalnych odbiorcy. Badaczka konstatuje, że zakres i siła oddziaływania tych przekazów zależy zarówno od cech samego komunikatu reklamowego, jak i cech osobowościowych odbiorcy, przy czym te ostatnie decydują także o wyborze określonych mediów reklamy. Część trzecia tomu to „Nowe media i technologie”. Do tej problematyki bezpośrednio nawiązuje artykuł Małgorzaty A. Styśko-Kunkowskiej oraz Marty Najbert. Autorki analizują bowiem zjawisko employer branding w reklamie internetowej, zwracając szczególną uwagę na rolę atrybutów funkcjonalnych i symbolicznych w ocenie internetowego ogłoszenia o pracę i wizerunku samego pracodawcy. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują m.in. na rolę atrybutów symbolicznych w wyróżnianiu się komunikatu reklamowego na temat oferowanego zatrudnienia. Badaczki stwierdzają także, że na ocenę atrakcyjności reklamy i jej moc perswazyjną oddziałują takie zmienne, jak płeć czy status posiadanego wcześniej zatrudnienia. Do środowiska sieci odnosi się także tekst Julii Zając. Badaczka przedstawia w nim specyfikę nowych form zachowań pomocnych w środowisku internetu i za jego pośrednictwem. Autorka poszukuje odpowiedzi na pytanie o motywację ludzi pomagających, proponuje klasyfikacje form pomocy online oraz uzasadnia wykorzystanie pojęcia „nowe formy zachowań pomocnych za pośrednictwem internetu”. Do tych zagadnień bezpośrednio nawiązuje także artykuł Agaty Pasikowskiej, traktujący o wirtualnym i wyobrażonym rozmówcy, który daje wsparcie oraz umożliwia poprawę zdrowia psychicznego. Autorka stoi na stanowisku, że towarzyszące nam na co dzień technologie komunikacyjne (komputer, smartfon, tablet) są urządzeniami, które można wykorzystać jako środek do rozwoju osobistego oraz formy radzenia sobie ze stresem. Jest to możliwe m.in. dzięki awatarom, które dostarczają swoim użytkownikom wsparcia emocjonalnego i technicznego w codziennych sytuacjach. Mamy nadzieję, że książka, którą oddajemy w ręce Czytelników, pobudzi do dalszych refleksji, dyskursów i badań poświęconych psychologii mediów, a także pozwoli odkryć kolejne rejony tej fascynującej dyscypliny i przyczyni się do dyskusji na temat jej statusu w Polsce. Agnieszka Ogonowska