Psychologia mediów i komunikowania. Wprowadzenie

Psychologia mediów: kluczowe obszary badawcze

W obrębie psychologii mediów można wyróżnić następujące obszary badawcze:

a) z uwagi na typ medium, które jest głównym przedmiotem zainteresowania:

– psychologię literatury;
– psychologię teatru;
– psychologię radia;
– psychologię sztuki tradycyjnej (w obrębie sztuk plastycznych, np. malarstwie) i sztuki nowych mediów (które cechują się m.in. interaktywnością oraz tym, że ustanawiają posttradycyjne układy komunikacyjne);
– psychologię fotografii;
– psychologię filmu;
– psychologię telewizji;
– psychologię gier komputerowych;
– psychologię Internetu oraz – szerzej – psychologię rzeczywistości wirtualnej i tzw. user experience, cyberpsychologię itd.

Każde z wymienionych mediów kreuje specyficzny tryb relacji ze swoim użytkownikiem, co wpływa na: (1) typ, zakres i głębokość aktywizowanych procesów poznawczych, np. myślenie, wyobrażanie sobie, percepcję, procesy uwagi czy posługiwanie się językiem; (2) stopień ogólnej aktywności (pobudzenia) organizmu, co przekłada się na wymierne parametry (np. ciśnienie krwi, aktywność fal mózgowych, czas i szybkość reakcji w odpowiedzi na bodziec pojawiający się na ekranie komputera); (3) stopień świadomości podmiotu odnośnie do samego siebie siebie oraz własnego realnego umiejscowienia w czasie i przestrzeni podczas korzystania z medium;

b) ze względu na typ komunikacji społecznej, która stanowi podstawę jej badań w kategoriach wpływu na jednostkę/jednostki:

– psychologię komunikacji (audio)wizualnej (opartej głównie na filmie) oraz multimedialnej (opartej głównie na przekazach wielokodowych i ekranach statycznych, np. komiks);
– psychologię komunikacji audialnej;
– psychologię komunikacji internetowej;
– psychologię komunikacji (w rzeczywistości) wirtualnej;
– psychologię komunikacji reklamowej (reklama występuje w różnych środowiskach medialnych, bazuje na ekranach statycznych i dynamicznych);
– psychologię komunikacji w sztuce nowych mediów.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę na dwa podstawowe, a zarazem skrajnie różne, układy komunikacyjne, w których działa, a w przypadku nowych mediów funkcjonuje jako współtwórca ich użytkownik. W kontekście filmu występuje on w roli widza, który podczas oglądania przekazu aktywizuje procesy poznawcze niezbędne do nadawania spójności narracji filmowej, rozumienia, interpretacji oraz antycypacji dalszego rozwoju akcji (m.in. w przypadku filmów fabularnych opartych na schematach gatunkowych). To klasyczny przykład tradycyjnego układu komunikacyjnego, w którym podział ról komunikacyjnych, jak również status ontologiczny samego przekazu filmowego, jest wyraźnie określony. Film funkcjonuje jako komunikat medialny skończony, o wyraźnie zaznaczonych granicach fabularnych, utrwalony na nośniku analogowym lub cyfrowym. W przypadku różnych form komunikacji w sztuce nowych mediów, oprócz aktywności poznawczej, bardzo często nieodzowna jest również aktywność motoryczna użytkownika, która pozwala uaktywnić samo dzieło, a przez to zaktualizować proces komunikacji z jego pomysłodawcą (artystą). To przykład posttradycyjnego układu komunikacyjnego;

c) z uwagi na kategorię użyteczności praktycznej:

– stosowaną psychologię mediów, a więc subdyscyplinę psychologii, która koncentruje się na wykorzystywaniu wyników badań podstawowych do rozwiązywania problemów praktycznych (np. wpływu reklamy na zachowania konsumenta, wpływu strategicznej gry komputerowej na poziom sprawności logicznego myślenia jej użytkownika);
– ogólną psychologię mediów, zajmującą się formułowaniem hipotez, prowadzeniem badań oraz tworzeniem modeli teoretycznych dotyczących relacji człowiek – medium z możliwością ich wykorzystania na potrzeby praktycznych aplikacji (rozwiązywania konkretnych problemów psychologicznych). Źródłem inspiracji dla ogólnej psychologii mediów są realne zjawiska psychologiczne, które pojawiają się w obrębie współczesnej cywilizacji medialnej. Wpływ – zwłaszcza nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych – jest kwestią definiującą większą część relacji społecznych oraz ogół aktywności podejmowanych przez jednostkę w takich podstawowych sferach jej życia, jak: edukacja, praca, wypoczynek, zdrowie, kontakty interpersonalne;

d) z uwagi na charakter oddziaływania mediów na jednostkę:

– oddziaływanie krótkoterminowe, np. wtedy, gdy pod wpływem komunikatu reklamowego podejmuje decyzję o zakupie konkretnego produktu;
– oddziaływanie długoterminowe, m.in. wtedy, gdy pod wpływem medium/przekazu dochodzi do (względnie) trwałego przemodelowania postawy względem określonego fragmentu rzeczywistości społecznej bądź zachodzą zmiany psychoneurologiczne i/lub psychochemiczne (np. w poziomie transmiterów), co skutkuje trwałą przemianą w zachowaniu jednostki;

e) z uwagi na stopień i zakres kontrolowania wpływu medium na jednostkę:

– wpływ przewidywalny i kontrolowany przez sam podmiot i/lub osoby z jego otoczenia (np. wielozadaniowość z wykorzystaniem różnych mediów upośledza głębokość przetwarzania informacji i zapamiętywania treści komunikatów; korzystanie z symulatorów pozwala rozwijać sprawność psychoruchową w określonym zakresie/dziedzinie życia, np. pilotażu, chirurgii);
– wpływ niekontrolowany (np. patologiczne korzystanie z mediów utrudnia lub nawet uniemożliwia jednostce kontrolowanie czasu przeznaczonego na tę aktywność, a tym samym upośledza lub uniemożliwia normalne funkcjonowanie w innych sferach życia);
– wpływ nieprzewidywalny (np. autor sztuki nowych mediów nie jest w stanie przewidzieć zachowań ich odbiorcy z powodu interaktywnego charakteru samego dzieła oraz poziomu kompetencji kulturowych odbiorcy, koniecznego do wejścia w dialog „człowiek – medium sztuki”);

f) ze względu na poziom analizy psychologicznej (mikro – mezo – makro):

– wpływ mediów na procesy zachodzące w mózgu (np. tworzące i zanikające połączenia nerwowe, poziom neuroprzekaźników, aktywacja określonych części mózgu pod wpływem bodźców wizualnych, audialnych itd.);
– wpływ mediów na przebieg procesów poznawczych (np. szybkość reakcji na bodziec wizualny) oraz zawartość poznawczych reprezentacji (obrazów) świata w umyśle;
– wpływ mediów na interakcje społeczne i procesy komunikacji interpersonalnej (bezpośredniej i zapośrednicznej przez nowe technologie) zachodzące w środowiskach online i offline;
– wpływ mediów na środowiska społeczne i instytucje tworzące (na poziomie makro) system socjokulturowy, traktowany jako kontekst życia i rozwoju człowieka i innych podmiotów wchodzących z nim w interakcje.
Wybór określonego poziomu analizy zależy od przyjętych celów badawczych. Z uwagi na charakter wpływu mediów (pozytywny vs negatywny) na jednostkę należy zwrócić uwagę na interakcyjny wymiar tej relacji, której wynik zależy zarówno od cech podmiotu, jak i atrybutów technologii przez niego użytkowanej. Wspomniany wpływ może być analizowany w odniesieniu do:
– psychologii poznawczej – wtedy przedmiotem badań jest np. oddziaływanie mediów na reprezentacje poznawcze ich użytkowników (jak postrzegają oni i rozumieją rzeczywistość pod wpływem przekazów medialnych);
– psycholingwistyki – wtedy przedmiotem badań jest np. wpływ mediów na wzorce komunikacji w rzeczywistości offline i online oraz zasadniczo na rozwój mowy (zwłaszcza u małych dzieci);
– psychologii społecznej – wtedy przedmiotem badań jest np. wpływ na tworzenie się relacji, grup i społeczności sieciowych oraz stereotypów społecznych;
– psychologii klinicznej – wtedy przedmiotem badań jest np. wpływ na rozwój nowych zaburzeń i chorób psychicznych, w tym nowej kategorii uzależnień (np. od e-hazardu).
Niezależnie od przyjętej perspektywy analizy wyróżnia się dwie główne metody prowadzenia badań. Pierwsze z nich to metody ilościowe, oparte na filozofii pozytywistycznej. W tym przypadku celami psychologów zajmujących się mediami są: opis, analiza, rozumienie, wyjaśnianie, przewidywanie i kontrolowanie zachowań medialnych człowieka. Zachowania te obejmują strategie:
– korzystania z istniejących mediów i przekazów medialnych;
– tworzenia i modyfikowania zawartości mediów oraz rozwiązań technologiczno-komunikacyjnych;
– komunikowania się z innymi odbiorcami i użytkownikami mediów w środowisku online i offline w formie interakcji bezpośredniej oraz za pomocą mediów;
– modelowania zachowań komunikacyjnych i użytkowania mediów przez innych ludzi.