pedagogika. Człowiek - technologia - media. Konteksty kulturowe i psychologiczne

Wstęp Związek człowieka z technologią rozpoczął się już na początku rozwoju istot humanoidalnych. Wtedy to technologia funkcjonowała pod postacią różnych prymitywnych narzędzi, które służyły fizycznej obróbce świata dostępnego zmysłom, uwalniając naszych przodków od posługiwania się wyłącznie kończynami. Narzędzia nie tylko rozszerzały stopniowo nasze możliwości manualne i motoryczne, ale także wtórnie wpływały na budowę i działanie mózgu oraz zmiany anatomiczne zachodzące w samym ciele (m.in. pionizacja, kciuk przeciwstawny). Ten wczesny okres funkcjonowania praprzodków człowieka w środowisku określającym ich codzienną egzystencję to jeszcze faza, w której panowali oni całkowicie nad wymyśloną przez siebie technologią. Z czasem potrzebom stricte adaptacyjnym zaczęła towarzyszyć potrzeba innowacyjności i kreatywności, tak znana współczesnemu człowiekowi. Rozwój technologii, w tym różnych mediów służących komunikacji społecznej, powoli wymykał się spod kontroli istot ludzkich, co dało początek samonapędzającym się układom inteligentnym, często o charakterze hybrydalnym (człowiek-maszyna), w których człowiek – między innymi za sprawą własnej emocjonalności i uczuciowości – pełnił rolę najsłabszego ogniwa. Połączenie pierwiastka biologicznego i technologicznego, zanim stało się realnością, było przewodnim tematem wielu tekstów literackich i filmowych z gatunku science fiction. Współcześnie, choćby w odniesieniu do możliwości, jakie oferują: inżynieria genetyczna, transplantologia czy chirurgia plastyczna, coraz wyraźniej artykułuje się sądy na temat cyborgizacji człowieka oraz dynamicznego rozwoju tzw. społeczeństwa postbiologicznego. Zapowiedź tej tendencji odnajdujemy nie tylko w tekstach literackich i filmowych, ale także w wielu przedsięwzięciach artystycznych związanych ze sztuką ciała (body art). Współcześnie w wielu przypadkach to technologia dominuje nad człowiekiem, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z tymi rozwiązaniami, które bazują na idei sztucznej inteligencji czy „maszyny uczącej się”. Problem determinizmu technologicznego dotyczy mediów elektronicznych i tzw. nowych mediów, które są wszechobecne – właściwie we wszystkich obszarach naszego życia, zarówno prywatnego, jak i zawodowego. Ułatwiając nam komunikację, zmieniają nasz sposób postrzegania czasu i przestrzeni, nakładają własną logikę na relacje międzyludzkie, określają podstawowe strategie porozumiewania się czy wyrażania uczuć. Uczestniczą w procesach uczenia się – zarówno w szerokim psychologicznym znaczeniu tego słowa, jak i w ujęciu wąskim, na przykład w rożnych formach e-learningu – i modelują je. Dostępne rozwiązania technologiczne (zwłaszcza te oparte na interaktywności, cyfrowości i konwergencji) wpływają także (na skalę dotychczas nieobserwowalną w historii ludzkości) na tradycyjne media (film, telewizję, radio, teatr, literaturę i książkę), a pośrednio również na nas – konsumentów i twórców kultury Web 2.0. Sytuacja cywilizacyjna, w jakiej się znaleźliśmy, stwarza wiele szans zarówno edukacyjnych, jak i rozwojowych, ale przynosi także szereg zagrożeń. Przykładem tych ostatnich są choćby uzależnienia od nowych technologii, które w dużej mierze wynikają z braku ewolucyjnego przystosowania się człowieka do nowej sytuacji socjokulturowej. Okazało się bowiem, że technologie rozwijają się w tempie przewyższającym nasze możliwości adaptacyjne czy poznawcze. Nie jest jeszcze pewne, czy uda nam się je przezwyciężyć, chociaż naukowcy pracują w swoich laboratoriach nad tym, aby nowe technologie udoskonalały naszą codzienną egzystencję. Zgromadzone w niniejszym tomie artykuły w różnym stopniu koncentrują się na relacji człowieka z technologią i mediami, ukazują technologiczno-medialny wpływ na różne płaszczyzny funkcjonowania istot ludzkich – zarówno w sferze psychologicznej, jak i społecznej, edukacyjnej czy kulturowej. Ich autorami są głównie psycholodzy, kulturoznawcy oraz pedagodzy, dzięki czemu otrzymujemy interdyscyplinarne i wieloaspektowe spojrzenie na omawianą problematykę. Tom otwiera artykuł Jagody Cieszyńskiej-Rożek o wpływie wysokich technologii na rozwój poznawczy dzieci w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym. Autorka, przywołując badania prowadzone przez neuropsychologów oraz odwołując się do badań własnych, stwierdza, że zbyt wczesny kontakt z mediami ekranowymi (laptop, tablet) powoduje u dzieci między innymi zaburzenia koncentracji oraz kłopoty w opanowaniu umiejętności czytania i pisania. Kolejne trzy teksty poświęcone są wykorzystaniu nowych technologii w kształceniu formalnym (edukacji szkolnej oraz dydaktyce uniwersyteckiej) oraz ich wpływie na relacje między wszystkimi uczestnikami tego procesu. Andrzej Rygałło zastanawia się, czy współczesna szkoła – tworzona przez „cyfrowych imigrantów” – może być cyfrowa, Anna Slósarz analizuje zachowania uczestników kursów e-learningowych, a Joanna Juszczyk-Rygałło opisuje, jak wygląda wczesna edukacja w warunkach stosowania nowych mediów. Tekst Agnieszki Ogonowskiej dotyczy z kolei zjawiska siecioholizmu (a więc zagrożeń związanych z wykorzystaniem mediów) oraz jego uwarunkowań psychologicznych, socjokulturowych i technologicznych. Scharakteryzowane przez badaczkę najczęstsze formy tzw. problemowego użytkowania Internetu (e-hazard, uzależnienie od wirtualnych gier, uzależnienie od komputera czy przeciążenie informacyjne) dotychczas nie znalazły się (poza uzależnieniem od wirtualnych gier – Internet Gaming Disorder – DSM V) w obowiązujących klasyfikacjach zaburzeń psychicznych. Grzegorz Ptaszek natomiast poświęca swoją pracę zjawisku medialnej wielozadaniowości (media multitasking), polegającemu na jednoczesnym korzystaniu z różnych mediów podczas wykonywania wielu zadań w tym samym czasie. Prowadzone od lat trzydziestych XX wieku przez psychologów poznawczych badania nad funkcjami uwagi oraz pamięcią (zwłaszcza badania Alana Allporta oraz Daniela Kahnemana) jednoznacznie określają warunki, w jakich człowiek może wykonywać kilka zadań jednocześnie. Technologia napotyka w tym miejscu opór naszego systemu poznawczego, który niezbyt dobrze radzi sobie z tego typu wyzwaniami. Grzegorz Zyzik pisze w swoim artykule o równie ciekawym zjawisku, jakim jest rozszerzona rzeczywistość (Augmented Reality), która w swoim założeniu zmierza do tego, aby być udoskonaleniem naszej codziennej egzystencji. Wiele wskazuje na to, że w przyszłości rozszerzona rzeczywistość może się stać nieodzowna w życiu codziennym. Już dzisiaj jest wykorzystywana na przykład w celach terapeutycznych, głównie do leczenia fobii. Kolejny artykuł – autorstwa Małgorzaty Ciesielskiej oraz Remigiusza Szczepanowskiego – poświęcony jest relacji pomiędzy typografią a oceną emocjonalną tekstu. Cechy wizualne pisma mogą wpływać nie tylko na odbiór tekstu, lecz także na jego ocenę. W kontekście wpływu technologii na człowieka zjawisko to jest o tyle ważne, że pozwala na przykład twórcom stron internetowych manipulować typografią w celu uzyskania określonych efektów. Tekst Magdaleny Musieli dotyczy wybranych form i źródeł zdobywania wiedzy oraz rodzajów przekazu informacji, którymi posługuje się współczesne społeczeństwo. Autorka omawia różne zależności między przemianami odnoszącymi się do sposobów zdobywania wiedzy a technikami przekazywania komunikatów i zachodzących relacji społecznych w tym środowisku. Ostatnie cztery teksty opisują pewne przemiany, jakie zaszły w telewizji i kinie pod wpływem zmian technologiczno-kulturowych, na poziomie zarówno dyskursywnym, jak i odbioru. Artykuł Mariusza Makowskiego poświęcony jest roli eksperta i jej przeobrażeniom związanym z funkcjonowaniem w przestrzeni medialnej. Magdalena Stoch charakteryzuje wybrane kampanie społeczne w obronie praw zwierząt, z uwzględnieniem ich problematyki i dostosowanych do niej form ekspresji medialnej. Patrycja Włodek poświęca swoją pracę filmom zagadkom (puzzle films), będącym w dużym stopniu dziełem nowych mediów oraz wykorzystującym sposób prezentowania fabuły znany z gier komputerowych. Z kolei zamykający tom artykuł Bogusława Skowronka, również poświęcony filmowi, koncentruje się na nowych praktykach odbioru tego produktu kulturowego. Autor w swoim tekście zastanawia się, czym jest dzisiaj film w kontekście różnych nowomedialnych i cyfrowych obrazów. Autorom artykułów zgromadzonych w tomie udało się ukazać niektóre z kluczowych związków człowieka z technologią i mediami. Mamy nadzieję, że problematyka ta stanie się źródłem inspiracji dla kolejnych debat i konferencji poświęconych tym zagadnieniom, właśnie w takim interdyscyplinarnym ujęciu, które daje szansę wielostronnego i wielokontekstowego ujęcia tematu. A właśnie tego wymagają nasze czasy, cywilizacja medialna, w której funkcjonujemy i jaką nadal współkreujemy. Agnieszka Ogonowska, Grzegorz Ptaszek

„Opracowany przez dwoje wybitnych medioznawców psychologów zbiór tekstów <> może się przyczynić – nie sam naturalnie, lecz w towarzystwie innych publikacji – do zapełnienia przynajmniej dwóch luk w polskim piśmiennictwie medioznawczym. Chodzi po pierwsze o relatywny niedostatek publikacji opisujących – w sposób systemowy, kompetentny i oparty na wiarygodnych źródłach – psychologiczne aspekty użytkowania nowych, interaktywnych technologii komunikacyjnych oraz tak zwanych nowych mediów. (…) Druga luka, którą wypełnia omawiana publikacja, dotyczy materiałów analizujących nowe doświadczenia medialne z punktu widzenia ich technologicznego charakteru”. Z recenzji dr hab. Małgorzaty Lisowskiej-Magdziarz