pedagogika. W stronę pedagogiki istotnej egzystencjalnie. Życie i jego trudności z energią duchową jako wyzwania pedagogiczne rezyduów tożsamości

Podziękowania Słowa wdzięczności wobec konkretnych osób chciałabym tu mocno powiązać ze świadomością szczególnego długu, którego mam poczucie w stosunku do rozmaitych inspiracji merytorycznych, stanowiących najbardziej dla mnie znaczące, źródłowe bodźce do pracy naukowej. Niniejsza książka powstała w wyniku lektur ostatnich lat, zwłaszcza w zakresie nowych ukierunkowań na konstelacje problemowe, które nie pozwalają wpisywać się w jedną dyscyplinę pedagogiczną, a podejmują problemy w ich poprzek, wyznaczane zwłaszcza przez problemy egzystencjalne, dając zestawienia terminologiczne, takie jak: „pedagogika nadziei” czy „pedagogika samotności”. Pedagogika nie jest wyjątkiem w tym nowym ukierunkowaniu badań i publikacji, skoro powstały i prace z filozofii nadziei (Ernst Bloch), psychologii nadziei czy socjologii zaufania (Piotr Sztompka), żeby podać pierwsze z brzegu godne uwagi przykłady. Nie darmo podkreśla się czasem, że powstał we współczesnej socjologii nurt teoretyczny określany mianem „socjologii życia codziennego” (por. Sztompka, 2007, s. 30). Ten kierunek ewolucji badań i narracji w naukach społecznych uważam za bardzo symptomatyczny oraz warty głębszego wdrożenia w pedagogice. Wiele także zawdzięczam już kilkuletniej serii spotkań, rozmów naukowych i konsultacji seminaryjnych zwłaszcza z Lechem Witkowskim i Moniką Jaworską-Witkowską i im obojgu jestem w pierwszym rzędzie winna serdeczne podziękowania za współpracę. Jest tak tym bardziej, że moim wyjściowym celem w podjętych pracach stało się w dużym stopniu wykorzystanie inspiracji płynących z lektur publikacji obojga autorów – w tym z obecnych w nich rekonstrukcji i rekontekstualizacji rozmaitych teorii czy pozycji czytelniczych spoza kanonu myślenia i wiedzy dominującej w pedagogice, otwierających nowe obszary refleksji i ich ustalenia na potrzeby rozwijania praktyki pedagogicznej. Są one przydatne dla programowania i rozwijania pewnej wersji integralnej strategii dla pedagogiki, która będzie bardziej gotowa do radzenia sobie z przestrzenią egzystencji ludzkiej, niż by wynikało z dyscyplinarnego poszatkowania pedagogiki i jej zadań na odrębne i niekontaktujące się ze sobą specjalności. Idea integralności pedagogiki jako dyscypliny ośrodkowej w humanistyce i zarazem metahumanistycznej jest mi bardzo bliska. Tym bardziej widzę możliwość dalszych aplikacji dla potrzeb pedagogiki dokonań humanistyki rozumianej jako wszelka autorefleksja kultury, w świetle najnowszych analiz M. Jaworskiej-Witkowskiej, wykorzystujących niezwykłą typologię narracji ważnych pedagogicznie, zaproponowaną przez Zbigniewa Kwiecińskiego. W szczególności widzę potrzebę i możliwość wzbogacania pedagogiki o lektury, które sama podjęłam. Tak było z tropem refleksji Thomasa Mertona, którego zakorzenienie teologiczne wyzwoliło wiele uniwersalnych rozważań, np. w kwestii samotności, co wykorzystałam w osobnej książce. Tak też jest z przywoływanymi tu pracami, np. z teorii terapii psychoanalitycznej Nancy McWilliams czy logoterapii Victora Frankla, jak również innych autorów. Pozwoliłam sobie uwypuklić ten dług wdzięczności, gdyż istotnie ukształtował on moje podejście do zawodu pedagoga i refleksji pedagogicznej w ostatnich kilku latach oraz zmienił moje zapatrywania na konteksty teoretyczne problematyki dydaktycznej i ogólnopedagogicznej. Lechowi Witkowskiemu jako niezwykle uważnemu i przenikliwemu czytelnikowi Erika Eriksona zawdzięczam w szczególności podstawowe przesłanki idei „pedagogik rezydualnych”, którą staram się tu ilustrować, analizować i rozwijać, skupiając się na rozmaitych węzłach problemowych, niedających się zamknąć w żadnej dyscyplinie i wymagających podążania w poprzek nie tylko podziałów samej pedagogiki. Chodzi bowiem także o działania poznawcze w poprzek humanistyki traktowanej jako całość. Idea ta stopniowo, moim zdaniem, wyłania się z odbiegających od typowych dla pedagoga lektur i ich interpretacji wpisanych w prace tego filozofa edukacji z rozmaitych obszarów humanistyki, także pozaakademickiej oraz nauk społecznych. Chcę podziękować za wiele godzin wspólnych dyskusji i opowieści o fascynujących lekturach, które – mam nadzieję – znajdą w niniejszej monografii swoje odbicie. Z tej niezwykłej inspiracji wypłynęły już wspomniane lektury prac Thomasa Mertona, które zaowocowały książką (por. Orzelska, 2011), wpisaną w interesujące mnie pole zagadnień. W tym sensie moje dociekania stanowią kontynuację wcześniejszych zainteresowań, ugruntowanych odkryciem wagi refleksji pustelniczej bodaj najsłynniejszego na świecie zakonnika, którego wrażliwość duchowa także stała się przedmiotem mojego długu intelektualnego. Zresztą skali tej wdzięczności akademickiej nie jestem w stanie w pełni ogarnąć ani oddać jej sprawiedliwości. Przez wiele lat szczególnie dla mnie ważne i inspirujące były także przyjacielskie kontakty z M. Jaworską (obecnie Jaworską-Witkowską) w Szczecinie, a ostatnio w Bydgoszczy i Słupsku, które zaowocowały wieloma publikacjami, do których tworzenia byłam zaproszona jako pokłosia seminariów w Toruniu, Bydgoszczy i w Międzyzdrojach, w tym zwłaszcza z cyklu Kolokwiów pt. Przebudzenia Humanistyczne. Zawdzięczam jej nieustanną mobilizację i zachętę do pracy naukowej oraz ucieleśnienie wzorca młodej uczonej. Jej też jestem winna szczególne wyrazy wdzięczności za sugestie dotyczące wykorzystania rozmaitych tropów z literatury, wpisanych w różnorodną gamę nurtów i stylistyk uprawiania pedagogiki. Doktor habilitowanej Monice Jaworskiej-Witkowskiej i Profesorowi Mirosławowi Patalonowi serdecznie dziękuję za cenne dla mnie recenzje wydawnicze. Osobne podziękowania składam Pani Dziekan Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Szczecińskiego, Profesor Barbarze Kromolickiej, za życzliwość i wsparcie. Pracę dedykuję mojej Ukochanej Córce Zuzi oraz pamięci mego Ojca.

[…] jest to książka programowa, budująca strategię troski o to, aby oddziaływania edukacyjne były „istotne egzystencjalnie”. Szereg inspiracji [...] pojawia się na taką skalę po raz pierwszy w polskiej pedagogice [...]. […] najbardziej niezwykłym dokonaniem [...] jest wskazanie na możliwość wydobycia w ślad za modelem cyklu życia Eriksona co najmniej ośmiu „pedagogik rezydualnych” odniesionych do kolejnych energii witalnych uwypuklonych w rezultacie rozpisania napięć fazowych z kolejnych faz życia, co pozwala wyróżnić zadanie pedagogicznego rozpracowania […] zwykle niewydzielanych typów pedagogik, takich jak pedagogika: nadziei, woli, wyobraźni, fachowości, wierności, troskliwości, twórczości i mądrości życiowej. Osobno pojawiają się [...] ustalenia wskazujące na konieczność skupienia rozważań pedagogicznych na takich kategoriach, jak: wstyd, nuda, lęk, samotność, śmierć, wdzięczność. [...] To z pewnością przykład bardzo dojrzałej próby zdefiniowania i podjęcia zadań badawczych, który może uruchomić nową jakość refleksji pedagogicznej i nowy etap recepcji humanistyki współczesnej w ramach wydobywania „pedagogiki z kultury”. […] powstała książka niezwykle inspirująca, pod wieloma względami nowatorska [...]. Ma ona szansę być jedną z najlepszych publikacji ostatnich lat wśród książek przewidzianych jako rozprawy habilitacyjne w pedagogice. Z recenzji dr hab. Moniki Jaworskiej-Witkowskiej, prof. nadzw. KPSW [Książka przynosi] szereg ważnych dla polskiej pedagogiki inspiracji. [...] autorka – na kanwie teologii Paula Tillicha – podejmuje problem relacji pomiędzy filozofią religii a pedagogiką. [...] religia może być niezwykle bogatym rezerwuarem dla humanistyki pod warunkiem postrzegania jej nie jako spetryfikowanej i niepodważalnej treści, lecz w sposób procesualny – jako jednego z twórców dyskursu, który z jednej strony odpowiedzialny jest za stan ludzkiego ducha, z drugiej zaś sam podlega nieustannej weryfikacji. Orzelska – w odniesieniu do innych podejmowanych przez siebie wątków – podobnie jak Tillich, proponuje [...] dialektyczną jedność przyjęcia i odrzucenia, której zawsze będą towarzyszyć niepewność i wątpienie. Ukazanie [...] możliwości takiej wzajemnej stymulacji różnorodnych aktorów otwartego dyskursu jest ważnym impulsem dla polskiej pedagogiki. Z recenzji prof. zw. dr. hab. Mirosława Patalona