Legiony – droga do legendy. Tworzyli Wojsko Polskie 1916-1918

Pamiętniki Kakowskiego potwierdzają, jak wielkie wpływy mieli Rosjanie w Warszawie i jak duża była skala dobrowolnych wyjazdów Polaków na Wschód i nienawi­ści do Niemców. Ci, co pozostali w Warszawie i liczyli się w Warszawie, też bynajmniej nie należeli do zwolenników Niemiec czy Austrii i nie pałali życzliwością do Legionów czy osoby Józefa Piłsudskiego. Do ich entuzjastów nie na­leżał także sam arcybiskup. Jak wynika z jego Pamiętni­ków, ubolewał on, że Polacy strzelają do siebie w szeregach obcych armii i nie popierał także faktu, iż ich szeregi „po­mnażali wolontariusze, zgrupowani w Legionach Polskich przy armii austriackiej i rosyjskiej na froncie wschodnim, tudzież przy armii francuskiej na froncie zachodnim”5. Związki Strzeleckie Józefa Piłsudskiego traktował jako „socjalistyczne”. Informacja o tym, że Piłsudski je tworzył, napawała go strachem. Indagował w tej kwestii namiestni­ka Bobrzyńskiego, tłumacząc mu, że:

związki wojskowe socjalistyczne uważano w kołach war­szawskich za niebezpieczne dla narodu, gdyż mogły wy­wołać w Galicji rewolucję, która łatwo przeniosłaby się do Kongresówki, gdzie nikt o powstaniu nie myślał.

Kakowski pisze też, że pierwsze działania Piłsudskiego w sierpniu 1914 r. w stolicy przyjęto bardzo źle:

Wieść o utworzeniu Rządu Narodowego, jako fałszywą, przyjęto w Warszawie z oburzeniem, które jeszcze wzro­sło, gdy Piłsudski w roli głównego wodza wojska pol­skiego ogłosił odezwę w imieniu władzy naczelnej Rządu Narodowego; poza tym obozem zostaną tylko zdrajcy, dla których potrafimy być bezwzględni.

Rosjanie, opuszczając Warszawę, zaczęli wykonywać propolskie gesty. Rząd rosyjski 2 sierpnia 1915 r. ogłosił w Dumie wolę Najjaśniejszego Pana nadania autonomii Polsce zjednoczonej po ukończeniu wojny. Nie zrobi­ła ona na warszawiakach większego wrażenia. Jak pisze Kakowski:

Warszawa przyjęła ją chłodno i z lekceważeniem, bo świę­cie wierzyła, że Rosja do Warszawy już nigdy nie wró­ci. Osobiście usłyszałem na pożegnanie z ust wysokiego urzędnika rosyjskiego słowa rezygnacji: „My tu już nigdy nie wrócim”.

Sama Warszawa, bez oglądania się na polityków, przy­gotowywała się do wyjścia Niemców. Komitety Obywa­telskie, Centralny i Warszawski, od dłuższego już czasu rozszerzały powoli zakres swoich poczynań i kompetencji. O sprawności ich funkcjonowania świadczy szybkość po­wołania instytucji porządkowych. Komitet Miasta War­szawy 27 lipca 1915 r. uzyskał zezwolenie władz rosyjskich na utworzenie Straży Obywatelskiej, która miała objąć władzę porządkową w stolicy. Już nazajutrz warszawski ratusz miał do dyspozycji „rezerwę milicyjną”, gotową na­tychmiast do działania. W ciągu kilku następnych dni do Straży Obywatelskiej wstąpiło jeszcze 8 tys. ochotników. Bardzo szybko zaczęto organizować też Straż Obywatelską na terenie guberni warszawskiej. Kiedy Kozacy opuszcza­li Warszawę, Straż Obywatelska objęła w niej posterunki, dzięki czemu w momencie wkraczania Niemców w stolicy panował ład i porządek.

Piątego sierpnia 1915 r. w Warszawie uruchomiły swo­je funkcjonowanie sądy obywatelskie. Stało się to możliwe dzięki wysiłkom Towarzystwa Prawniczego, Koła Prawni­ków Polskich i Kasy Pomocy Adwokatów Przysięgłych. Ich specjaliści opracowali ustrój sądów pokoju i sądów wyż­szych instancji.

Władze rosyjskie 4 sierpnia złożyły władzę na ręce pre­zesa obu Komitetów, Centralnego i Warszawskiego, księcia Zdzisława Lubomirskiego.

Niemcy, którzy wkroczyli do Warszawy, uznali oba Komitety – Centralny i Warszawski – za paraprzedstawi­cielstwo narodowe. Dowódca wojsk niemieckich, generał Reinhard von Scheffer-Boyadel, po porozumieniu z Komi­tetem Obywatelskim miasta Warszawy, mianował prezesa księcia Zdzisława Lubomirskiego prezydentem Warszawy. Komitet Obywatelski miał przy nim urzędować. Niemcy porozumieli się z nim także w sprawach wykraczających poza zakres jego czynności. Zdaniem profesora Janusza Pa­jewskiego „książę Lubomirski od pierwszej chwili reprezen­tował wobec władz niemieckich nie tylko stolicę, ale i cały kraj”9. Komitety Obywatelskie bardzo energicznie przystą­piły do działania, starając się pełnić funkcje wynikające z ce­lów ich powołania. Komitet Obywatelski zaczął działać jako Zarząd Miasta, a Centralny Komitet Obywatelski sprawo­wać niektóre funkcje państwowe. W tej sytuacji demon­stracja zarówno Piłsudskiego, jak i emisariuszy NKN nie miała w Warszawie szans powodzenia.

Fragment rozdziału „Ten wstrętny Piłsudski”