socjologia. Edukacja małego dziecka. Tom 8. Przedszkole – przemiany instytucji i jej funkcji

Wprowadzenie Start edukacyjny to początek poznawania siebie i świata, warunkujący jakość życia indywidualnego i wspólnotowego. Tom 8 serii Edukacja małego dziecka, zatytułowany Przedszkole – przemiany instytucji i jej funkcji, w całości został poświęcony zagadnieniom związanym z wychowaniem przedszkolnym. Okres wychowania przedszkolnego ma bez wątpienia strategiczne znaczenie dla prawidłowego rozwoju dziecka. Jest to związane przede wszystkim z tym, że wszelkie wysiłki zmierzające do wyrównywania szans mają sens wówczas, gdy podejmowane są w najwcześniejszych latach rozwoju, a więc w wieku 2–6 lat. Tylko w tym momencie istnieje możliwość, aby został przerwany błędny łańcuch reprodukcji kulturowej z udziałem szkoły. Można zatem przyjąć, że jakość i zakres prowadzonej polityki oświatowej dotyczącej pierwszych etapów przygotowania do podjęcia nauki szkolnej i wejścia w świat edukacji warunkuje rozwój społeczny w kilkunastoletniej perspektywie. Rola wychowania przedszkolnego została podkreślona w oficjalnej polityce realizowanej przez rząd polski. Zgodnie ze Strategicznym planem rządzenia oraz Programem prac rządu priorytetem w obszarze edukacji jest zwiększenie dostępu do nauki o wysokiej jakości. Jednym z kluczowych czynników jest upowszechnienie wychowania przedszkolnego dla dzieci w wieku 3–5 lat – realizowane również przez obowiązek rocznego przygotowania przedszkolnego dla dzieci 5-letnich. Priorytet ten pozostaje w zgodzie z rekomendacjami Raportu o kapitale intelektualnym Polski. Obecnie w Polsce opieką w żłobkach objętych jest około 3% dzieci, z czego tylko znikoma liczba pochodzi ze wsi. Z kolei w zakresie wychowania przedszkolnego, mimo że nastąpiła zmiana na korzyść, w dalszym ciągu posiadamy jeden z najniższych wskaźników wśród krajów OECD i UE. Ogółem 69,9% populacji dzieci objętych jest opieką w przedszkolach, przy czym 83,6% mieszka w miastach, a 51,2% na wsi. To konsekwencja między innymi braku elastyczności polskiego systemu edukacji przedszkolnej, który do niedawna polegał jedynie na tradycyjnym przedszkolu. Tymczasem w krajach, w których opieka przedszkolna obejmuje od 90 do 100% dzieci w wieku przedszkolnym, edukację tę prowadzi się od wielu lat w różnych formach. Prezentowany tom obejmuje dwa główne zakresy tematyczne, ujęte w czterech częściach i odnoszące się po pierwsze – do przedszkola jako instytucji, w tym m.in. jej organizacji, warunków i kadry, a po drugie – do kompetencji związanych z jakościowym wymiarem przedszkolnej edukacji, w tym kompetencji nauczycieli-wychowawców oraz kompetencji dzieci. Część pierwsza nosi tytuł Przedszkole i nauczyciel-wychowawca w sytua­cji zmiany. Rola nauczyciela – w opozycji do ról formalnych, związanych z reprezentowaniem określonej instytucji czy byciem funkcjonariuszem, ekspertem, specjalistą – oznacza koncentrację na wypełnianej przez niego misji. Przede wszystkim zwraca się uwagę na wybierane przez niego określone wartości, ma on być inspiratorem wspomagającym rozwój dziec­ka. Zmiany społeczne i kulturowe przyczyniają się do coraz to nowych oczekiwań stawianych przed pedagogami. Nauczycielom wychowania przedszkolnego dane zostało niedawno nowe zadanie w postaci przeprowadzenia diagnozy gotowości do podjęcia nauki w szkole w okresie poprzedzającym rok szkolny, w którym możliwe będzie rozpoczęcie przez dziecko nauki w niższych klasach szkoły podstawowej. Rozpoczynający tę część tekst Radmily Burkovičovej prezentuje ważne zagadnienia związane z przemianami przedszkola jako instytucji oraz pełnionymi przez nie funkcjami na terenie Republiki Czeskiej. Ze względu na brakujące miejsca w przedszkolach dla dzieci trzyletnich rząd zaproponował powstanie ośrodków „zastępczych”, które jednak nie zapewniają kształcenia, a jedynie sprawują nad nimi opiekę. Sytuacja ta jest jednak nie do przyjęcia dla rodziców oraz nauczycieli, którzy chcieliby, aby dzieci były dobrze przygotowane do podjęcia obowiązku szkolnego. Edukację przedszkolną w Czechach, gdzie zwiększono nacisk na niezależność i odpowiedzialność szkół, opisuje również Karin Fodorová. Charakteryzuje ona warunki, jakie stwarza przedszkole w procesie oceniania kształcenia dzieci w kontekście ich potrzeb, co ma pomóc w strategii planowania kolejnego szczebla edukacji dzieci. Z kolei Irena Adamek wskazuje na konieczność wprowadzenia zmian w kształceniu nauczycieli, na porzucenie reproduktywnych form za cenę wyposażenia nauczycieli w umiejętności rozwiązywania różnorodnych zadań, których źródłem są szeroko pojęte zmiana i ciągłość. Są one podstawową przesłanką do namysłu nauczyciela nad swoim działaniem, zrozumienia go i siebie samego. Kategorią zmiany posługuje się również w swoim tekście Bronislava Kasáčová, nawiązując do współczesnych zmian kulturowych i doświadczania wartości przez dzieci i młodzież. W tym kontekście autorka wskazuje na potrzebę przejawiania przez nauczyciela edukacyjnej umiejętności diagnozowania i określania systemów wartości, jakimi kierują się współczesne dzieci, jako istotnej zmiennej w procesie przyswajania treści kształcenia. Na analogiczne problemy zwraca uwagę Anna Gajdzica, dostrzegająca, w jakiej specyficznej sytuacji znajduje się współcześnie nauczyciel wychowania przedszkolnego w polskim systemie oświaty. Barbara Górecka-Mostowicz podkreśla istotne znaczenie rozwijania umiejętności psychologicznych nauczyciela, które mają wspierać jego działania zawodowe w pracy z dziećmi, ich rodzicami, innymi nauczycielami i nad sobą samym. Szczególną rolę odgrywają tu kompetencje, m.in.: komunikacyjne, świadomego zarządzania emocjami, ich metapoznawcze opracowania oraz budowanie poczucia własnej wartości i umiejętności kontrolowania stresu wraz z jego aktywnym przezwyciężaniem. Kolejna część została zatytułowana Metody i formy pracy w przedszkolu – nowe możliwości edukacyjne tradycyjnych rozwiązań. Jak wiemy, w XXI wieku, w czasie, kiedy w wąskich dziedzinach naukowych badacze wiedzą coraz więcej o otaczającym nas świecie, konieczne jest odejście od rozumienia edukacji jako procesu przekazywania wiedzy na rzecz postrzegania dziecka z jego naturalną potrzebą indywidualnego rozwoju, ciekawością świata, aby mogło się ono stawać wyjątkową, silną jednostką, znającą siebie i potrafiącą działać w zespole. Nauczyciel pracujący w przedszkolu – oprócz licznych kompetencji – powinien mieć odpowiedni zasób wiedzy metodycznej. W tekście Doroty Radzikowskiej można odnaleźć przesłanki potrzebne do właściwego rozumienia kształcenia praktycznego przyszłych nauczycieli i kompetencji potrzebnych do sprawowania roli nauczyciela – opiekuna praktyk na podstawie projektu „Poznać – Zrozumieć – Doświadczyć”. Artykuł Korneli Solich poświęcony jest rozważaniom dotyczącym praktyk studenckich, które stanowią niezbędny element przygotowania do pełnienia roli nauczyciela. Opracowanie Eweliny Kawiak jest raportem z własnych badań zainspirowanych metodą Edyty Gruszczyk-Kolczyńskiej. W ich toku autorka zbadała kompetencje dzieci kończących edukację przedszkolną w zakresie orientacji przestrzennej. Świadome i swobodne posługiwanie się pojęciami związanymi z przestrzenią warunkuje bowiem prawidłowe funkcjonowanie w otaczającym świecie i jest istotnym elementem dojrzałości szkolnej. Problematykę kompetencji podejmuje również Magda Dąbrowska. Tym razem zaprezentowane zostały wyniki badań dotyczące zaangażowania nauczycieli w prowadzenie obserwacji zgodnie z systemem pedagogicznym Marii Montessori, w którym obserwacja prowadzona w atmosferze zaufania i szacunku ma istotne znaczenie dla szeroko rozumianego rozwoju dzieci. Nie od dziś wiadomo, że istotną rolę w nauczaniu ma odpowiednie wykorzystanie środków dydaktycznych przez nauczycieli. Podejmowane w tekście Jadwigi Oleksy zagadnienia koncentrują się wokół konieczności świadomego wykorzystywania zróżnicowanych mediów dydaktycznych w edukacji małego dziecka. Kolejne dwa artykuły związane są z tematyką przedszkolnej edukacji przyrodniczo-ekologicznej. Mirosława Parlak upatruje możliwości intensyfikacji edukacji przyrodniczo-ekologicznej we współpracy przedszkola z rodzicami i środowiskiem lokalnym, a także z innymi placówkami przedszkolnymi. Edyta Roszyńska przywiązuje z kolei szczególną wagę w jej realizacji do metod ukierunkowanych na aktywność badawczą dzieci, a szczególnie eksperymentu przyrodniczego pozwalającego dziecku na aktywne konstruowanie wiedzy i rozwijanie procesów poznawczych, oraz do stawiania celów pracy i kształtowania postaw nauczyciela. Sztuka i twórczość w życiu małego dziecka to tytuł kolejnej części tomu. Sztuka w edukacji ujmowana jest nie tylko jako „[…] zwierciadło życia, lecz również jako instrument kształcenia człowieka, jako podręcznik ży- cia”, sztuka […] wzbogaca wizje i sposoby życia, wiedzę człowieka o sobie samym (samowiedzę), a dzięki doświadczeniu łączącemu doznania (przeżycia) i działania estetyczne (artystyczne) kształtuje nasze własne człowieczeństwo. Kontakt ze sztuką jest ważnym elementem ludzkiej egzystencji. Przez sztukę i w sztuce ludzie tworzą swój własny świat kształtów i barw, dźwięków i słów, zdarzeń i problemów, przeżyć i wzruszeń, doznań osobistych i wspólnych. W sztuce realizuje się samodzielność ludzkiego istnienia. Człowiek […] zdolny jest kształtować swoje własne życie, budować siebie samego, a w tym procesie autokreacji pomocą może okazać się sztuka, wyraz i obraz człowieczeństwa. W swym artykule Ewa Jędrzejowska podjęła temat twórczości plastycznej dziecka w wieku przedszkolnym. Na podstawie literatury przedmiotu zaprezentowała wyniki badań własnych nad tematem rozwoju schematu rysunkowego w pracach dzieci przedszkolnych. W pozostałych dwóch tekstach odnajdziemy inspiracje dotyczące praktycznej realizacji przedszkolnej edukacji muzycznej. Grażyna Leśniczak koncentruje się na właściwych postawach nauczyciela w prowadzeniu zajęć muzycznych. Najważniejszym elementem codziennej pracy dydaktyczno-wychowawczej powinna być – zdaniem autorki – muzyka żywa, odgrywająca ważną rolę w prawidłowym rozwoju nie tylko muzycznym, ale także umysłowym i emocjonalnym dzieci. Katarzyna Rogozińska zwraca uwagę na konieczność dbania w przedszkolu o prawidłową emisję głosu dziecka, która jest znaczącym warunkiem rozwijania jego muzykalności. Ostatnia część opracowania – Wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci w środowisku przedszkolnym – nawiązuje do hasła będącego jednym z najważniejszych elementów kampanii reklamowej reformy wdrażanej w Polsce w 1999 roku. Przy czym autorzy zmiany edukacyjnej błędnie upatrywali taką możliwość poprzez wprowadzenie do struktury oświaty w naszym kraju nowego typu szkół – gimnazjów. Tymczasem możliwość faktycznego wyrównania szans edukacyjnych istnieje tylko na początku edukacji, a więc w przedszkolu. W Polsce przedszkola utrzymują samorządy, które w latach 90. XX wieku – w ramach oszczędności – masowo je likwidowały. To do nich powinny być kierowane programy zachęcające do otwierania przedszkoli, a wraz z tymi działaniami określone dotacje finansowe przeznaczone na ten cel. W pierwszej kolejności zamykano bowiem oddziały w najuboższych regionach, a więc w tych, w których dzieci miały gorszy start edukacyjny. Najmniej dzieci objętych przedszkolami jest obecnie w województwach: warmińsko-mazurskim, świętokrzyskim, podlaskim, kujawsko-pomorskim i lubelskim. Znacznie niższy procent przedszkolaków występuje na wsiach niż w miastach. Najczęściej do placówek nie trafiają dzieci z rodzin znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji materialnej oraz losowej, a więc z rodzin ubogich czy też środowisk patologicznych. W tej sytuacji podejmowanie zagadnień nawiązujących do kwestii wyrównywania szans edukacyjnych staje się szczególnie istotne. Anna Gaweł ukazuje oddziaływanie programów współfinansowanych przez Unię Europejską na wyrównywanie szans edukacyjnych polskich uczniów. Katarzyna Nadrowska nawiązuje w swym tekście do obowiązującej podstawy programowej przedszkola, zgodnie z którą jego oddziały w szkołach podstawowych oraz inne formy wychowania przedszkolnego w równej mierze muszą pełnić funkcje opiekuńcze, wychowawcze i kształcące, zapewniać dzieciom możliwość wspólnej zabawy i nauki w warunkach bezpiecznych, przyjaznych i dostosowanych do ich potrzeb rozwojowych. Przedszkola powinny więc tworzyć warunki do zaspokajania potrzeb rozwojowych i edukacyjnych dzieci. W artykule można odnaleźć próbę odpowiedzi na pytanie o to, czy i w jakim stopniu kolejne zmiany w przepisach dotyczących organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej umożliwią szybką reakcję na wczesne symptomy problemów dzieci i kompleksowe działania nauczycieli, psychologów, pedagogów, rodziców. Autorki tekstów dowodzą, że edukacja w okresie dzieciństwa jest ważnym zagadnieniem dla współczesnej pedagogiki. Może się ona stać źródłem radości i sukcesów zarówno dzieci, rodziców, jak i nauczycieli. Jednak o tym, czy propozycje te znajdą odzwierciedlenie we współczesnej rzeczywistości przedszkolnej, zdecydują sami czytelnicy. Kolejny tom z serii Edukacja małego dziecka ukazuje się dzięki niezmiennej przychylności i pomocy władz akademickich Uniwersytetu Śląskiego – Dyrekcji Instytutu Nauk o Edukacji Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie. Redaktorki tomu składają podziękowania wszystkim Autorkom za twórczy namysł nad problematyką przedszkola jako instytucji opiekuńczo-wychowawczej i jej współczesnymi przemianami. Redaktorki tomu