pedagogika. Muzykowanie metodą cyfrowo-literową z uczniami niepełnosprawnymi intelektualnie w stopniu lekkim

W kształceniu specjalnym kontakt ucznia z muzyką może mieć różne formy. Ich realizacja odbywa się przez grę na instrumentach, śpiew, ruch muzyczny i percepcję. Oddziaływania te stymulują rozwój psychofi zyczny niepełnosprawnych dzieci. Najczęściej uprawianą formą muzyczną jest śpiew i ruch muzyczny. Śpiew jest przedłużeniem mowy dziecka, a związana z nim aktywność ruchowa może być ilustracją treści piosenki lub akompaniamentem rytmicznym. Śpiew i ruch jest formą ekspresji dziecięcej radości. Silne emocje i zaangażowanie towarzyszące muzykowaniu odbijają się w psychice dzieci i często pozostawiają w niej trwały ślad na całe życie. Dorośli ludzie, już z posiwiałymi skroniami, niejednokrotnie przypominają sobie ulubione piosenki z lat dziecięcych, takie jak: Ćwierkają wróbelki, Dostał Jacek elementarz czy Wlazł kotek. Spontaniczny śpiew nie wymaga specjalnego przygotowania, ponieważ jego wykonywanie może być z pamięci i ze słuchu. Gra na instrumentach muzycznych ma szczególne walory poznawczo-odtwórcze, ważne w kształceniu. W porównaniu ze śpiewem czy percepcją muzyczną jest wyższą formą uprawiania muzyki. Gra wymaga znajomości nut, których opanowanie jest za trudne dla dzieci niepełnosprawnych. Zalecana metoda wprowadzania nut i obserwacji linii melodycznej piosenki jest mało skuteczna. Dlatego tak rzadko słyszymy grę zespołową na instrumentach w szkołach, ośrodkach szkolno-wychowawczych. Nauka gry na instrumentach oraz muzykowanie zespołowe wymagają dużego nakładu pracy. Na efekty trzeba oczekiwać miesiącami, a nawet latami. Nie jest to zadanie proste, ale jest wykonalne. Osoba podejmująca się nauczania gry na instrumentach musi znać skuteczne metody oraz dobrać odpowiednie środki dydaktyczne i mieć opracowaną koncepcję pracy muzycznej z niepełnosprawnymi dziećmi. W pierwszej kolejności należy zdecydować, na jakich instrumentach chcemy uczyć dzieci grać i jakim sposobem będziemy to robić. Trudniejszy rytm melodii często przedstawia się w odpowiednich wielkościach graficznych fi gur geometrycznych (najczęściej jako prostokąty). Mają one w konkretny – obrazowy sposób pokazywać stosunki czasowe rytmu w taktach, które dzięki temu stają się łatwiejsze do zrozumienia i realizowania. Program szkoły podstawowej i gimnazjum dla uczniów z upośledzeniem w stopniu lekkim w zakresie muzyki przewiduje następujące działy[1]: I. Doskonalenie umiejętności wokalnych: 1. Nauka śpiewania piosenek. 2. Ćwiczenia emisyjne głosu, rozszerzania skali. 3. Prawidłowy oddech, postawa śpiewacza. II. Ruch przy muzyce: 1. Reagowanie ruchem na muzykę (szybka, wolna, cicha, głośna). 2. Polskie tańce narodowe. 3. Koordynacja słuchowo-ruchowa. 4. Taktowanie. 5. Zabawy taneczne. III. Odbiór i rozumienie muzyki: 1. Rodzaje instrumentów muzycznych. 2. Muzyka relaksacyjna. 3. Polskie tańce narodowe w wersji instrumentalnej i wokalnej. 4. Tańce innych narodów. IV. Wiadomości o muzyce: 1. Wartości nut: cała nuta, półnuta, ćwierćnuta. 2. Położenie nut na pięciolinii. 3. Obrzędy i zwyczaje wybranych regionów. V. Praktyczna działalność muzyczna: 1. Doskonalenie prawidłowego wydobycia dźwięku (dzwonki, inne instrumenty perkusyjne, prawidłowe zadęcie na fletach). 2. Prawidłowy akompaniament do poznanych piosenek metodą ze słuchu i za pomocą nut. 3. Układanie akompaniamentu rytmicznego do przysłów. 4. Realizacja rytmu polskich tańców narodowych. 5. Propozycje oprawy muzycznej uroczystości szkolnych. Wymienione przykładowo wytyczne programu muzyki (skrót) w klasie VI wyszczególniają wszystkie formy aktywności muzycznej. W dziale Praktyczna działalność muzyczna dość dowolnie i luźno potraktowana jest gra na instrumentach. Stosunkowo przystępne w nauce są instrumenty sztabkowe (dzwonki) i flety proste. Jeśli nauczyciel chce dobrze zrealizować program muzyki, sam musi znaleźć metodę nauczania gry na tych instrumentach. Nie jest to łatwe, zważywszy, że nauka odbywa się w 15-osobowej grupie. Dość duże wymagania programowe w zakresie gry stoją w wyraźnej sprzeczności z możliwościami poznawczo-odtwórczymi dzieci. Źle lub pobieżnie przygotowane zajęcia muzyczne mogą zniechęcić uczniów i negatywnie emocjonalnie nastawić do dalszych zajęć. Tak sformułowana treść programowa nie zwalnia nauczyciela od realizacji szczegółowych zadań spójnych w czasie edukacji, które muszą być podbudowywane skutecznymi nowatorskimi metodami. Kształcenie ogólne uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym[2] (szkoły podstawowe, gimnazja, oddziały przysposabiające do pracy w zasadniczych szkołach zawodowych) opiera się na indywidualnych, autorskich programach edukacyjnych, ustalonych dla każdego ucznia. Program ten uwzględnia uwarunkowania psychofizyczne dziecka i w sposób zintegrowany oraz indywidualny wpływa na jego rozwój. Na każdym etapie edukacyjnym wyodrębnia się zajęcia edukacyjne, takie jak: – funkcjonowanie w środowisku; – muzyka z rytmiką; – plastyka; – technika; – wychowanie fizyczne; – religia/etyka. Kształcenie musi łączyć treści nauczania i wychowania. Wyodrębnianie zajęć edukacyjnych jako przedmiotów ma raczej charakter organizacyjno-porządkowy, dlatego że treści w wyżej wymienionych działach są skorelowane i wzajemnie się przenikają, co dobrze służy rewalidacji, integracji i socjalizacji niepełnosprawnych. Na zajęcia edukacyjnych muzyka z rytmiką realizowane są treści nauczania pod nazwą „Twórczość artystyczna”, które zawierają: 1. Kontakt z dziełami muzycznymi, plastycznymi, filmowymi i teatralnymi. 2. Aktywność muzyczną, plastyczną, parateatralną, taneczną. 3. Umiejętne stosowanie różnorodnych środków artystycznego wyrazu. 4. Rozwijanie specjalnych uzdolnień i zainteresowań kulturalnych. W innym zaś dziale – „Rozwijanie percepcji słuchowej”, zostały wyodrębnione: 1. Ćwiczenia wrażliwości słuchowej. 2. Ćwiczenia rytmiczne. 3. Ćwiczenia słuchu fonematycznego. 4. Analiza i synteza słuchowa. Na podstawie tych treści nauczania nauczyciel sporządza indywidualne, autorskie programy nauczania, które uwzględniają możliwości poznawcze poszczególnych uczniów. Propozycje zawarte w niniejszej publikacji mają ułatwić realizację założeń treści programowych w dziedzinie edukacji muzycznej dla uczniów niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym. Mam nadzieję, że opisywany zapis muzyki – cylinomuz (cyfrowo-literowa notacja muzyczna) – znajdzie zastosowanie w placówkach dla dzieci ze wszystkimi stopniami niepełnosprawności (poza głęboką). Opracowanie nowych instrumentów muzycznych (według wzorów podanych na s. 101–102) może dobrze służyć zarówno wychowaniu muzycznemu, jak i terapii dzieci niepełnosprawnych. Treści programowe dotyczące muzycznych czynności dzieci niepełnosprawnych zostały praktycznie sprawdzone. Korzystanie z nich w pracy w porównywalnych warunkach musi odnieść podobny, pozytywny skutek. [1] Wybrane zagadnienia z programu nauczania muzyki w szkole podstawowej specjalnej i gimnazjum specjalnego dla uczniów z upośledzeniem w stopniu lekkim, WSiP, Warszawa 2000. [2] Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym w szkołach podstawowych, gimnazjach i oddziałach przysposabiających do pracy w zasadniczych szkołach zawodowych, Dz. U. z 2002 r. Nr 51, poz. 458, załącznik nr 3.

Metodę autorską Pana Tadeusza Wolaka poznałam ćwierć wieku temu. Śledziłam niemal każdy etap jej rozwoju i doskonalenia. Bywałam na występach prowadzonych przez Niego uczniów-artystów. Przyglądałam się zapisom notacji muzycznej i trudom związanym z pokonywaniem „materii” zarówno uczniów, jak i środowiska, z jakiego ci pochodzili. [...] Książkę tę uważam za bardzo wartościową merytorycznie, potrzebną i pożyteczną społecznie, a przy tym pilnie oczekiwaną, zwłaszcza przez nauczycieli muzyki w szkołach specjalnych, integracyjnych i ogólnodostępnych, nauczycieli prowadzących szkolne zespoły muzyczne, instruktorów różnego rodzaju świetlic terapeutycznych i domów kultury. [...] Poruszona w książce problematyka może zainteresować nie tylko profesjonalistów, muzyków z prawdziwego zdarzenia czy nauczycieli muzyki i terapeutów, lecz także rodziców [...] dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, które często wymagają wsparcia i pomocy z zewnątrz. [...] (fragment recenzji dr Elżbiety Marii Minczakiewicz)