pedagogika. Edukacja na rzecz praw dziecka w szkole wyższej. Zarys dydaktyki szczegółowej

Wstęp Bezspornie kształt edukacji realizowanej w szkole w dużej mierze zależy od odpowiedniego przygotowania zawodowego przyszłych nauczycieli i pedagogów. Stanowi ono przedmiot interdyscyplinarnych analiz i badań naukowych. Refleksja naukowa w obszarze kształcenia nauczycieli prowadzona jest jednak zasadniczo w oderwaniu od wiedzy pedagogicznej, w szczególności od dydaktyki. Problematyka przygotowania zawodowego nauczycieli wchodzi również w zakres polityki edukacyjnej państwa i wspólnoty międzynarodowej. Komisja Europejska w ramach strategii lizbońskiej przedstawiła dokument zatytułowany Common European Principles for Teacher Competences and Qualifications (Wspólne europejskie zasady dotyczące kompetencji i kwalifikacji nauczycieli). Od nauczyciela wymaga się posiadania coraz to nowych umiejętności i kompetencji. Zapotrzebowanie na nie powstaje w wyniku przekształcania się środowiska edukacyjnego. Obecnie możemy obserwować wyłanianie się nowych obszarów zawodowych w pracy nauczyciela i pedagoga. Związane są one z ochroną praw dziecka, towarzyszeniem dziecku, które jest ofiarą przestępstwa czy konfliktu dorosłych w postępowaniu sądowym, wczesną diagnozą i pomocą dziecku krzywdzonemu i zaniedbanemu. Pojawia się zatem w praktyce zawodowej nauczyciela i pedagoga potrzeba nowych umiejętności dotyczących orientacji w przestrzeni normatywnej związanej ze współdziałaniem szkoły z jednostkami wymiaru sprawiedliwości, inicjowaniem i monitorowaniem działań w zakresie ochrony dziecka przed krzywdzeniem, a często także udziałem w procedurach prawnych. Od nauczyciela i pedagoga wymaga się umiejętności w obszarze zarządzania konfliktem, komunikacji międzykulturowej, świadomości procesów globalnych, wielokulturowości czy w końcu odnalezienia się i prawidłowego funkcjonowania w świecie prawnych uwarunkowań procesów edukacyjnych. Przed nauczycielem i pedagogiem obowiązujące normy prawa oświatowego i wspólnotowego stawiają ponadto bardzo ważne zadanie związane z podejmowaniem edukacji w dziedzinie praw dziecka/człowieka w szkołach i wychowaniem uczniów do poszanowania praw człowieka. Publikacja podejmuje zagadnienie profesjonalnego przygotowania nauczycieli i pedagogów do podejmowania wyzwań związanych z ochroną i promocją praw dziecka w środowiskach edukacyjnych. Jest próbą zespolenia swoistego rozerwania pomiędzy refleksją pedagogiki ogólnej w obszarze kształcenia nauczycieli a dydaktyką. Książka stanowi wynik współpracy z nauczycielami i pedagogami w rozwiązywaniu sytuacji trudnych w szkołach i przekraczaniu barier w realizacji prawa dziecka do edukacji. Wyrosła też z moich osobistych doświadczeń w prowadzeniu zajęć dydaktycznych poświęconych problematyce praw dziecka i przygotowania studentów kierunków pedagogicznych i nauczycielskich do podejmowania w swojej pracy zawodowej wyzwań związanych z ochroną i promocją praw dziecka. Amerykański pedagog John Holt powiedział, że [...] dziecko potrzebuje prawa do unikania tych przeżyć, które niszczą jego rozwój – terroru, upokorzenia, pogardy, nieustannego lęku, kłamstwa, braku zaufania, odmawiania mu prawa do podejmowania decyzji i do dokonywania wyborów, życia wypełnionego nudą i brutalnością. Potrzebuje ono jednak także świadomego jego praw i mechanizmów ich ochrony, kompetentnego również w dziedzinie normatywnej nauczyciela. Tymczasem relatywnie niewielką część procesu kształcenia nauczycieli i pedagogów przeznacza się na przysposobienie w tym zakresie. Treści z obszaru edukacyjnych aspektów praw dziecka, szczegółowej metodyki nauczania o tych prawach w szkole, promocji owych praw oraz procedur ich dochodzenia nie znajdują swojego miejsca w standardach prawnych wyznaczających zakres kształcenia nauczycieli i pedagogów, a także nie są w pełni eksponowane w szczegółowych programach studiów na kierunkach pedagogicznych i nauczycielskich. Przedstawione w publikacji badania są próbą założenia podstaw teoretycznych pod szczegółowe ujęcie pewnego obszaru refleksji pedagogiki szkoły wyższej, jakim jest dookreślona i zdefiniowana na potrzeby tej pracy kategoria edukacji na rzecz praw dziecka w szkole wyższej kształcącej pedagogów i nauczycieli. Książka składa się z sześciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym edukacja na rzecz praw dziecka jest ukazana na pograniczu dyscyplin nauki, jakimi są pedagogika i prawo. Doprecyzowuję też rozumienie zarówno praw dziecka, jak i edukacji w aspekcie normatywnych uprawnień jednostki. Przyjęcie takich założeń oraz dookreślenie w rozdziale drugim roli i zadań pedagoga i nauczyciela w aspekcie realizacji praw dziecka musiały doprowadzić, w konsekwencji badawczej, do przyjęcia, że edukacja na rzecz praw dziecka stanowi niezbędny element wpływający na kształt kompetencji współczesnego nauczyciela i pedagoga. Nowym wymiarem kompetencji nauczyciela i pedagoga, niezbędnym do funkcjonowania w normatywnym obszarze rzeczywistości edukacyjnej, a także do podejmowania wyzwań związanych z ochroną, promocją i edukacją w zakresie praw dziecka w praktyce zawodowej, jest propozycja opisania kompetencji prawnonormatywnych i umiejscowienia ich w obszarze kompetencji kluczowych. Treści związane z koncepcją edukacji na rzecz praw dziecka i wynikającymi z niej implikacjami dotyczącymi profesjonalnego przygotowania pedagogów i nauczycieli zawarte zostały w rozdziale trzecim. Stąd już tylko krok do przyjęcia założeń szczegółowej propozycji dydaktycznej kształtowania owych kompetencji prawnonormatywnych w toku przygotowania akademickiego pedagogów i nauczycieli. W rozdziale czwartym prezentowana jest szczegółowa koncepcja dydaktyczna, wyodrębniona z obszaru dydaktyki szkoły wyższej, zorientowana wyłącznie na kształcenie akademickie. Dylematy związane ze skomplikowaną sytuacją statusu owej dydaktyki i jej przynależnością do określnej subdyscypliny pedagogicznej, czy też możliwość jej szerszego, multidyscyplinarnego ujęcia w ramach dydaktyki akademickiej, zarysowuję w kontekście otwartej refleksji, uwypuklając początkową fazę rozwoju teoretycznego owej dydaktyki. Propozycję traktowania tej sfery refleksji pedagogicznej w kontekście dydaktyki szczegółowej postrzegam jako wyraz konieczności zespolenia wiedzy dydaktycznej z problematyką kształcenia nauczycieli i pedagogów nie w sensie aplikowania rozwiązań dydaktycznych do celów instrumentalnych, ale zmiany myślenia o samej dydaktyce w tym obszarze badań. Proponowane ujęcie szczegółowej dydaktyki edukacji na rzecz praw dziecka w szkole wyższej nie stanowi zatem „metodycznej pigułki” wskazującej nauczycielowi, w jaki sposób ma działać, ale może być wykorzystane raczej jako narzędzie do zrozumienia tego fragmentu rzeczywistości edukacyjnej. Podjęty w rozdziale piątym systematyczny namysł nad możliwym ujęciem procesu kształcenia w ramach edukacji na rzecz praw dziecka uwzględniający jego poszczególne elementy, takie jak: cele i treści kształcenia, strategie i metody, formy organizacyjne, środki dydaktyczne, efekty kształcenia i ich uwarunkowania, a także problematykę ewaluacji w tej edukacji, osadzony został w konkretnej teoretycznej perspektywie paradygmatycznej. Wyboru tego dokonałam ze świadomością istnienia wielu dróg, wśród których poszukiwałam tej najlepiej odpowiadającej mojemu postrzeganiu drugiego człowieka, procesu jego nauczania i uczenia się, a także mojej osobistej roli jako nauczyciela akademickiego. Postanowiłam jednak założenia te odsłonić na końcu pracy, zapraszając tymczasem czytelnika w uważną podróż, w której być może odnajdzie on również swoje miejsce i przekroczy obowiązujące paradygmaty w refleksji nad kształtem dydaktycznych podstaw edukacji na rzecz praw dziecka. Pracę zamyka rozdział szósty, przekładający podstawowe założenia dydaktyczne opracowane w ramach edukacji na rzecz praw dziecka na proces projektowania dydaktycznego. Założenia i koncepcje, a także niektóre zasady/wskazówki dotyczące projektowania dydaktycznego w edukacji na rzecz praw dziecka odsłaniają pewną szczegółową propozycję kształtu tej edukacji w przygotowaniu nauczycieli i pedagogów. Projekt przedmiotu Konwencja o prawach dziecka – implikacje pedagogiczne, który może być elementem szerszego procesu edukacji na rzecz praw dziecka w szkole wyższej, jest próbą weryfikacji przyjętych założeń dydaktycznych, a jednocześnie zapisem pewnej praktyki, propozycją wstępnie przetestowaną. Zdaję sobie sprawę z tego, że przedstawiane w pracy ujęcie edukacji na rzecz praw dziecka i jej szczegółowej dydaktyki nie jest wyczerpujące, jedyne i najlepsze. Jest zapewne jedną z możliwych perspektyw oglądu tego obszaru rzeczywistości pedagogicznej. Stanowi pewien zapis moich poszukiwań i wyzwań związanych z refleksyjną praktyką dydaktyczną w zakresie edukacyjnych aspektów problematyki praw dziecka. To swego rodzaju propozycja, która może się stać jedynie zaczynem własnej refleksyjnej praktyki na tym polu. Jednak to, czy i w jakim zakresie opisane podejście do praw dziecka jako narzędzia w procesie dydaktycznym zostanie wykorzystane w dydaktyce uniwersyteckiej i w doskonaleniu zawodowym nauczycieli i pedagogów, będzie zależeć od indywidualnych możliwości, predyspozycji oraz postaw nauczycieli i władz akademickich. Trzeba bowiem zaznaczyć, że przyjęcie koncepcji edukacji na rzecz praw dziecka w szkole wyższej i decyzja opracowania jej szczegółowych zasad i wdrożenia ich w praktykę kształcenia pedagogów i nauczycieli są jedynie początkiem długiej i zawiłej drogi zaangażowania w proces, którego liczne szczegóły muszą zostać opracowane zarówno na poziomie osobistym – nauczyciela, jak i instytucjonalnym – instytucji kształcenia. Jest to proces nie tylko pouczający i twórczy, ale również wymagający wyjścia poza „bezpieczną” przestrzeń praktyki dydaktycznej. Dlatego też w tym miejscu pragnę serdecznie podziękować władzom Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego za zaufanie, wsparcie i przychylność, jakich doświadczałam i nadal doświadczam we wprowadzaniu treści edukacji na rzecz praw dziecka w kontekst akademickiego kształcenia pedagogów w Instytucie Pedagogiki. To w dużej mierze dzięki ich wysiłkowi i postawom budowany jest klimat poszanowania praw człowieka w procesie kształcenia pedagogów, co stanowi punkt odniesienia w podejmowaniu wyzwań edukacji na rzecz praw dziecka w szkole wyższej. Miałam i mam ogromne szczęście spotykać na mojej drodze rozwoju zawodowego wspaniałych mistrzów i przewodników, którym za ich twórczą obecność w mojej pracy i w życiu jestem serdecznie wdzięczna. Przekazując publikację w ręce czytelnika, myślę również o moich dzieciach. To właśnie w trosce o zapewnienie jak najpełniejszej ochrony ich praw edukacyjnych napisałam tę książkę. Ufam, że ich przygoda z edukacją, zapoczątkowana we wspaniałym, wspierającym prawa dziecka środowisku przedszkolnym, będzie dla nich twórczym źródłem radości. Patrząc na moich studentów, widzę stojących w przyszłości przed moimi dziećmi nauczycieli i wychowawców. To właśnie ta perspektywa jest dla mnie źródłem siły do pokonywania pojawiających się trudności, zniechęcenia i problemów w podejmowaniu wyzwań edukacji na rzecz praw dziecka w mojej pracy zawodowej. Jednocześnie staje się ona podstawą wciąż nowych poszukiwań, przyglądania się własnej teorii, doskonalenia warsztatu pracy, stanowi inspirację do innowacji dydaktycznych, do przekraczania paradygmatów i ciągłego wglądu w siebie i prowadzony proces dydaktyczny. Pragnę się też uśmiechnąć z tego miejsca do wszystkich moich studentów, których wkład w prezentowany kształt dydaktyki w edukacji na rzecz praw dziecka jest zasadniczy. Dziękuję Wam za zainteresowanie, zaufanie i podejmowanie wspólnej – czasem trudnej i ryzykownej – drogi po edukacyjnych ścieżkach praw dziecka. Dziękuję za odwagę udziału w odwracaniu schematów dydaktycznych, stawiania znaków zapytania, poszukiwań i wspólnych działań praktycznych. Ufam, że w praktyce pedagogicznej nie zabraknie Wam również odwagi do podejmowania wyzwań związanych z ochroną dziecka i promocją jego praw, że staniecie się dla dzieci „partnerami znaczącymi życiodajnie”, jak pięknie o roli nauczyciela pisze niezwykła Nauczycielka – Profesor Maria Dudzikowa.

Książka jest pozycją [...] o profilu dydaktyczno-metodycznym, zawiera wszelkie konieczne elementy – od teoretyczno-uzasadniających oraz wpisujących propozycję w dyskurs na temat kształcenia nauczycieli, przez określenie istoty przedmiotu/modułu edukacja na rzecz praw dziecka po wyraźne, szczegółowe wyłożenie należnych aspektów metodycznych tego przedmiotu (cele, treści, formy organizacji, środki dydaktyczne, efekty kształcenia itp.) w oryginalnej autorskiej propozycji. Jednocześnie należy podkreślić, że autorka uczyniła to w konwencji aktualnych ram kształcenia w szkole wyższej, pokazując dydaktykę przedmiotu w perspektywie koncepcji ram kwalifikacyjnych. Małgorzata Kozak [...] daje środowisku akademickiemu kształcącemu pedagogów i nauczycieli swoisty prezent – gotową i kompletną metodycznie propozycję, której jakość i poziom dopracowania pozwalają na bezpośrednie zastosowanie jej we własnej praktyce nauczania akademickiego. Opracowanie to może też być wykorzystywane w ramach kursów podyplomowych czy innych podnoszących kwalifikacje zawodowe. Z recenzji dr hab. Ewy Jarosz