pedagogika. Edukacja małego dziecka. Tom 4. Konteksty rozwojowe i wychowawcze

Tom 4 serii Edukacja małego dziecka otwiera kolejne opracowania poświęcone szeroko rozumianej problematyce edukacji, wychowania i wsparcia dziecka w toku jego życia na poszczególnych etapach rozwoju. W tomie zostały poruszone zagadnienia związane ze wspomaganiem rozwoju i uczenia się dziecka. Opracowania zostały podzielone na dwie części: pierwszą zatytułowaną Wspomaganie rozwoju i uczenia się małego dziecka i część drugą: Konteksty wychowawcze – ku pedagogice współbycia. Artykuły prezentują rozważania teoretyczne, jak i empiryczne z zakresu kształcenia ogólnego dziecka w wybranych obszarach jego rozwoju poznawczego lub społecznego. Pojęcie rozwoju oznacza zmianę i cechuje je dynamika. Zmianę ujmuje się jako różnicę w stanie danego obiektu lub organizacji struktury, obserwowaną wraz z upływem czasu. Pojęciem zmiany rozwojowej obejmuje się na ogół […] zmiany jednokierunkowe (monotoniczne), nieodwracalne, trwałe i autonomiczne (tzn. spowodowane działaniem czynników tkwiących w całości lub w dominującej części wewnątrz danego układu ewoluującego). Zmiany rozwojowe mają zarazem charakter ilościowy i jakościowy. Warunki życia określają nasz aktualny i przyszły poziom rozwoju. Sposoby poznawania „można rozpatrywać zarówno w oparciu o poziom, z którego powstaje, jak i poziom, który jest jej celem” – czyli obszary tworzące doświadczenie i poznanie. Środowisko, w którym wzrastamy i uczymy się, oraz nasze oczekiwania i przekonania wpływają na nasze myśli i na to, jakimi staniemy się w przyszłości ludźmi. Dynamikę rozwoju dziecka w toku edukacji prezentuje L.S. Wygotski w koncepcji strefy najbliższego rozwoju. Zgodnie z tą koncepcją strefa najbliższego rozwoju tworzy i wyznacza przestrzeń rozwojową i życiową dziecka. Strefa ta zawiera potencjalne możliwości i umiejętności dziecka. Proces ten dokonuje się w dziecku w wyniku zetknięcia ze wszelkimi przejawami i formami życia oraz jego aktywności własnej i jej stymulacji. L.S. Wygotski ujmuje rozwój dziecka w aspekcie „kulturowych form zachowań”, które wchodzą w zakres „strefy najbliższego rozwoju”. Są to złożone procesy zachowań, które ujmuje jako naturalną historię znaków. Każda wyższa forma zachowania się, w tym kulturowego, powstaje w wyniku ukierunkowania procesu wiązania aktualnych i nowych reakcji oraz zdobytych doświadczeń na nowym wyższym poziomie. B. Śliwerski zwraca uwagę, że proces uczenia należy postrzegać nie jako przekazywanie wiadomości i umiejętności, ale jako proces przekształcania już istniejących schematów poznawczych. Konieczne jest stwarzanie uczniom okazji do samodzielnego definiowania problemów i ustalania sposobów ich rozwiązywania oraz do samokontroli. B. Śliwerski podaje trzy modele wychowania dziecka we współczesnym świecie. Model najbardziej tradycyjny, w którym podstawą wychowania dziecka jest przekonanie, że dorosły wie lepiej, co dziecku wolno, co ma robić, aby stać się w pełni człowiekiem. Dziecko nie tworzy kultury, ono uczestniczy w niej biernie. Model drugi zakłada równość i izonomię w relacji dziecka z dorosłym, „bycia takim samym człowiekiem jak dorosły”. Dziecko jest więc takim samym człowiekiem jak dorosły i są dla siebie nawzajem autorytetami. Uczą się wzajemnie od siebie. Trzeci model autonomiczny relacji dziecko–dorosły, określany jest jako samowychowanie lub autosocjalizacja dziecka. Dziecko żyje doświadczając, ucząc się i próbując. „Wychowanie jest tutaj rozumiane jako droga od naturalnego do refleksyjnego dysydenctwa, które dzieci same wolą wypróbować i powinny sobie same organizować. Dystansują się wobec dorosłych, korzystając jednak z ich doświadczeń”. Przedstawiony drugi model wychowania (równości) stwarza dziecku warunki do potencjalnego rozwoju, w tym rozwoju twórczego w szacunku i poszanowaniu jego możliwości. Twórczość to jest to, co dziecko osiąga dla siebie nowego, odkrywczego i co stymuluje jego dalszy rozwój. Dzieci są twórcze, ponieważ twórczość jest warunkiem ich rozwoju i edukacji. Oprócz kształcenia umiejętności rozwiązywania problemów i przekraczania barier indywidualnych dziecka w toku edukacji styka się ono z wartościami kulturalnymi. Wartości kulturalne są wynikiem transgresji historycznych, które związane są m.in. z wynalazkami, wybitnymi dziełami sztuki. Dziecko poznaje i rozszerza swoje pole poznawcze o wartości estetyczne i kulturalne. Zachodzi proces akulturacji, jak podaje K. Ferenz. Z. Kwieciński i J. Gnitecki zwracają uwagę, że współczesna zmiana w podejściu do analizy rezultatów procesu edukacyjnego powinna polegać na diagnozowaniu rozwoju „struktur poznawczych, moralnych i witalnych potrzeb i możliwości każdego dziecka”, co ma służyć stymulacji rozwoju wyższych struktur poznawczych kolejno w ich trzech obszarach: interpretacji, zrównoważenia, uspójnienia i transferu. Proces edukacji i wychowania dziecka jest złożony, zmienny i dynamiczny, kształtują go zarówno cechy osobowościowe dziecka i nauczyciela, jak i uwarunkowania społeczno-ekonomiczne i kulturalne, w jakich wzrasta dziecko i pracuje nauczyciel. Redaktorzy Serii mają nadzieję, że lektura tomu zainspiruje osoby zajmujące się problematyką rozwoju i edukacji dziecka do własnych poszukiwań propozycji pedagogicznych i refleksji nad współczesną pedagogiką dziecka. Wydanie publikacji stało się możliwe dzięki przychylności i pomocy władz akademickich Uniwersytetu Śląskiego – Dyrekcji Instytutu Nauk o Edukacji Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie. Redaktorzy składają szczególne podziękowania Recenzentowi – Prof. zw. dr hab. Marii Jakowickiej – za podjęcie trudu recenzowania pracy oraz cenne uwagi i sugestie przekazane wszystkim Autorom opracowania. Urszula Szuścik