Edukacja małego dziecka. Tom 10. Wychowanie i kształcenie – kierunki i perspektywy zmian

Wprowadzenie

We współczesnym rozumieniu szkoły i edukacji zaznacza się szczególna rola kultury, pojmowanej

[…] nie tylko jako dziedzictwo, universum twórczych dokonań ludzkości, ale za pomocą tego terminu określamy humanistyczną jakość ludzkich działań i sposobu życia. Edukacja to droga do urzeczywistnienia kultury, nade wszystko „kultury w ludziach”. Edukacja i kultura są zatem wzajemnie uwarunkowane: edukacja oświeca, a kultura różnicuje, stanowiąc jednocześnie „efekt” edukacji, dzięki czemu dokonuje się nieustanny proces rozwoju samej kultury.

Przyjęcie tezy o kulturze jako podstawowej orientacji współczesnej edukacji przekłada się – zgodnie z koncepcją Jerome’a Brunera – na określenie szkoły jako kultury uczącej się. Jej głównym zadaniem jest wspomaganie dzieci w uczeniu się korzystania z narzędzi tworzenia znaczeń i w adaptacji do świata, w którym się znajdują, oraz jego zmieniania w miarę potrzeb, jak również kształtowanie ich tożsamości i poczucia własnej wartości oraz wzmacnianie szans na radzenie sobie ze światem zarówno w szkole, jak i poza nią. Zachodzące w Polsce przemiany społeczno-kulturowe, jak również tworzenie się społeczeństwa i społeczności wielokulturowych utrudniają szczególnie dzieciom „odczytywanie” wielości znaczeń otaczającej ich rzeczywistości i formowanie własnej tożsamości. Czy zatem rzeczywiście współczesna edukacja pomaga uczniom poznać i zrozumieć dziedzictwo kulturowe, a jednocześnie przezwyciężyć mit, że przywiązanie do tradycji, utrwalonych od wieków wartości i norm zachowań kulturowych jest źródłem dobra i wrastania dzieci w wartości, które staną się ważne z punktu widzenia rozwoju ich tożsamości? Czy przygotowuje uczniów do życia i poszerzania horyzontów widzenia przeszłości, współczesności i przyszłości własnego regionu, postrzeganego w szerokim kontekście: kraju, Europy i świata, przezwyciężając mit, że najlepszy jest ustalony a priori przez dorosłych system wartości, najczęściej preferujący „wartości odchodzącego pokolenia”? Czy naprawdę edukacja ma szansę wspierania różnorodności kulturowej i chronienia jej – z jednej strony – przed globalizacją, a z drugiej – przed dyskryminacją grup mniejszościowych (etnicznych, wyznaniowych), przezwyciężając mit, że Inny to obcy i wróg?

Transmisja kultury – obok romantyzmu i progresywizmu – stanowi jeden z najstarszych nurtów w rozwoju zachodniej ideologii wychowania, kładący nacisk na zadanie przekazywania teraźniejszej generacji zasobów wiedzy, norm i wartości zebranych w przeszłości. W pracy wychowawczej zakłada się, że

[…] wiedza i wartości – najpierw ulokowane w kulturze – są następnie internalizowane przez dzieci poprzez imitację modeli zachowań dorosłych lub poprzez bezpośrednie kształcenie z zastosowaniem nagród i kar. […] Szkoła transmisji kulturowej, skoncentrowana na społeczeństwie, podkreśla to, co wspólne i ustalone oraz skupia się na konieczności uczenia się przez dyscyplinę wobec porządku społecznego.

Mimo że współcześnie akcentuje się, iż takie ujęcie transmisji kulturowej odzwierciedla przede wszystkim rozwój dzieci na podstawie zgodności ich zachowania z określonymi standardami kulturowymi, a nie odwołuje się do ich wiedzy osobistej, doświadczenia i przeżyć – to jednak jest to wciąż dominujący w rzeczywistości edukacyjnej szkolny przekaz kultury. Opiera się on – zdaniem Doroty Klus-Stańskiej – na próbie

[…] wyselekcjonowania z dziedzictwa kulturowego jego niektórych elementów w określonej postaci w celu zaprezentowania ich uczniom jako jedynej, prawomocnej wersji opisu, wyjaśniania i interpretacji przeznaczonej do zarejestrowania i utrwalenia.

Nauczyciele przekazują w ten sposób najczęściej „gotowe” i jednoznaczne informacje na temat wartości kulturowych, zaczerpnięte głównie z programów i/lub lektur szkolnych. Tak realizowany szkolny przekaz kultury staje się środkiem przemocy symbolicznej wobec uczniów w postaci narzucania im znaczeń i ich jednolitej interpretacji (wpajania kolejnym generacjom określonych wartości). Ma to szczególne znaczenie na pierwszym etapie edukacyjnym, w którym znaczna część dzieci – wchodząc w system zorganizowanej, systematycznej nauki – przeżywa silny szok akulturacyjny, warunkowany różnicą między systemem kulturowym (wartościami) domu rodzinnego i szkoły.

Inne możliwości w tym zakresie stwarza przekaz kulturowy, umożliwiający osobową i społeczną rekonstrukcję zastanej kultury przez naturalne wrastanie dzieci w kulturę społeczności, w której dochodzi do budowania osobistych światów w obrębie wspólnoty znaczeń, czyli dialogowego spotkania z kulturą i Innym. Propozycja zbliżenia pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej do naturalnych warunków przekazu kulturowego może stanowić wartościową ofertę pedagogiczną, mogącą znaleźć szersze zastosowanie w praktyce edukacyjnej. [...]