Więźniowie poszkodowani – psychospołeczne funkcjonowanie osób zdegradowanych w przestrzeni penitencjarnej

Wstęp

Skazani poszkodowani stanowią zbiorowość osób pozbawionych wolności, wobec których personel penitencjarny stosuje szczególe środki zabezpieczające i ochronne. Wynika to z konieczności izolacji ich od współosadzonych, gdyż właśnie ta grupa więźniów jest najbardziej prześladowana i dyskryminowana. Skazani poszkodowani są na różne sposoby szykanowani oraz poniżani, zarówno fizycznie i psychicznie, jak i seksualnie. Termin „poszkodowany” na określenie pewnej kategorii więźniów funkcjonuje wśród teoretyków oraz praktyków penitencjarnych, którzy częściej nazywają ich „więźniami chronionymi”. Społeczność osób pozbawionych wolności stosuje zaś wobec nich określenia obraźliwe i wulgarne, z których najpowszechniejsze to „cwele”.

Sytuacja poszkodowanych warunkowana jest głównie istnieniem podkultury więziennej, a ich pozycja w nieformalnej stratyfikacji (niezależnie od grupy dominującej) jest najniższa. Umieszczenie na oddziale dla chronionych przebiegać może w dwojaki sposób.

Pierwsza i obecnie często praktykowana forma polega na separacji skazanych, którzy jedynie narażeni są na poszkodowanie, np. dopuścili się przestępstw uchodzących w środowisku więziennym za haniebne (gwałt, pedofilia itp.). Wówczas – przekraczając mury więzienia – automatycznie umieszczani są w tzw. ochronkach. Nieco inaczej jest, gdy skazany funkcjonuje wpierw na oddziale zwykłym, jednak z obawy przed degradacją – którą sam zgłasza wychowawcy lub sam wychowawca dostrzega wzmagający się konflikt skazanych – zostaje umieszczony na oddziale chronionym. Nie dochodzi wówczas do bezpośredniej degradacji, jednak w celu zapewnienia bezpieczeństwa skazani ci umieszczani są na oddziale dla chronionych.

Druga forma jest w konsekwencji o wiele bardziej traumatyczna, albowiem odseparowanie od oprawców następuje dopiero po wykrytej przez personel degradacji, która może mieć formę drastycznych aktów przemocy (np. pobicie lub gwałt). Przeniesienie takie następuje więc w sytuacji po bezpośrednim poszkodowaniu.

Niezależnie od przyczyny izolacji od innych więźniów skazani poszkodowani stanowią grupę więźniów wymagających najbardziej specjalistycznej pomocy, a zarazem właśnie oni są najmniej podatni na resocjalizację.

Na potrzeby niniejszej książki przyjmuję, iż osoby poszkodowane to wszyscy więźniowie w jakikolwiek sposób pokrzywdzeni, niezależnie od tego, czy zostały zastosowane nieformalne sankcje, czy istnieje ryzyko ich wystąpienia. Poszkodowani to skazani, którzy z różnych przyczyn zmuszeni są do funkcjonowania w odosobnionych oddziałach lub celach.

Współwięźniowie pozostają w negatywnym stosunku do poszkodowanych, a personel zastosował najprostszy sposób minimalizacji zjawiska degradacji, tj. izolację od pozostałych więźniów. Sposób ten jest nie tylko najprostszym rozwiązaniem, ale również mało skutecznym, a w wielu przypadkach wręcz problematycznym, gdyż pejoratywnie oddziałuje zarówno na sferę psychiczną człowieka (m.in. piętnowanie), jak i społeczną (przebywanie jedynie wśród naznaczonych). Przyczyn braku racjonalnych rozwiązań dopatrywać się można w absencji odgórnych przepisów związanych z postępowaniem wobec poszkodowanych. W prawie penitencjarnym działanie ze zdegradowanymi nie jest przez ustawodawcę sprecyzowane. Nie istnieją formalne (tzn. uregulowane prawnie) dyrektywy określające kierunek pracy z chronionymi. W aktach mających moc wykonawczą termin „osadzony chroniony” lub „poszkodowany” nie istnieje, a konieczność zapewnienia bezpieczeństwa ogranicza się do ogólnych zapisów dotyczących całej populacji więziennej. Umieszczenie w specjalnie wyznaczonych celach lub oddziałach nie wynika więc z odgórnych przepisów wykonawczych, lecz jest jedynie zdroworozsądkową strategią kierownictwa jednostki.

Pojęcie resocjalizacji w literaturze specjalistycznej używane jest w trzech różnych znaczeniach: jako proces, specyficzne działanie wychowawcze i rezultat. W pierwszym znaczeniu, zgodnie z etymologią, resocjalizacja rozumiana jest jako powtórna socjalizacja. Jest to więc proces, który dotyczy zmian, jakie zachodzą w osobowości wychowanka. Zmiany te umożliwiają jednostce efektywne regulowanie swoich relacji z otoczeniem. Jednak warunkiem koniecznym do spełnienia jest aktywność samego wychowanka, gdyż bez niej niemożliwe są przekształcenia jego osobowości. Drugie znaczenie resocjalizacji związane jest z wychowaniem resocjalizującym, które polega na świadomym, celowym, zaplanowanym i zorganizowanym działaniu wychowawczym, które ma na celu zsocjalizowanie wychowanka tak, aby postępował zgodnie z oczekiwaniami społecznymi. Trzeciego rozumienia pojęcia resocjalizacji używa się na określenie efektu procesu resocjalizacji. Dotyczy ono pozytywnych zmian postępowania wychowanka spowodowanych przekształceniem jego osobowości. [...]