Przyczyny zaburzeń artykulacji zlokalizowane w układzie obwodowym

Tematyka tej książki wiąże się ściśle z przedmiotem badań logopedii, która obejmuje dziedziny czterech nauk: językoznawstwa, medycyny, pedagogiki i psychologii. Wychodzi naprzeciw oczekiwaniom środowiska logopedycznego, opisuje bowiem niewystarczająco omówione dotąd te zagadnienia zaburzeń wymowy, które są uwarunkowane anomaliami w budowie narządów nasady oraz nieprawidłowym funkcjonowaniem aparatu artykulacyjnego. Opublikowano już wiele opracowań poświęconych badaniom nad rozwojem mowy dziecka. Jednak ciągle zauważa się niedostatek publikacji przedstawiających patomechanizmy zaburzeń mowy. Choć przyczyny obwodowe wydają się najlepiej poznane, rzadko bywają opisywane na podstawie badań empirycznych. W ostatnich latach zaczynają się pojawiać książki wypełniające lukę w opisie sfery zachowań językowych związanych z zaburzeniami wymowy, uwarunkowanymi obwodowo. Publikowane są np. badania opisujące wymowę osób w różnym wieku z jedną określoną przyczyną zaburzenia wymowy: ankyloglosją [Ostapiuk, 2000, 2010], wadą zgryzu [Konopska, 2006] lub wadą rozszczepową [Pluta-Wojciechowska, 2008, 2011]. Nadal jednak brakuje opisu zaburzeń mowy o patomechanizmie obwodowym, odnoszących się do zaburzonych funkcji w obrębie aparatu artykulacyjnego, tj. połykania, oddychania, żucia i odgryzania. Nie ma też w literaturze wnikliwej analizy zaburzeń artykulacji i jej przyczyn u dzieci z jednorodnej grupy wiekowej, przeprowadzonej na dużej grupie badawczej. Brak całościowego i wnikliwego opracowania przyczyn zaburzeń artykulacji występujących u dzieci oraz praktyczna wiedza na temat patomechanizmów, przyczyn i objawów zaburzeń artykulacji, zdobyta dzięki długoletniej pracy w zawodzie logopedy, skłoniły mnie do podjęcia tej problematyki w rozprawie doktorskiej, wprowadzenia tych zagadnień do kształcenia studentów logopedii i szkoleń dla logopedów o tej tematyce, a następnie do wydania niniejszej książki. Jej celem jest opis uwarunkowań anatomicznych i funkcjonalnych wpływających na powstawanie zaburzeń artykulacji. Przeprowadzone badania logopedyczne pozwoliły mi określić sposoby nieprawidłowej artykulacji spółgłosek oraz wskazać na przyczyny obwodowe, które mogły je wywołać. Badania i analizy przedstawione w tej książce pochodzą z lat 1997–2005. Przygotowany materiał po obronie doktoratu długo ,,leżał w szufladzie’’, dlatego mam świadomość, że dla czytelnika teoretyczne zagadnienia tutaj omówione mogą wydawać się mało aktualne ze względu na cytowaną starszą literaturę przedmiotu. Jednak literatura ta dotyczy anatomicznych uwarunkowań artykulacji, dlatego jej nie modyfikuję, bo uważam, że niewiele się w tym zakresie zmieniło, a nowe publikacje odwołują się do tych samych źródeł, które prezentuję w niniejszej książce. W moim rozumieniu prezentowana monografia jest pierwszą częścią planowanego cyklu publikacji dotyczących zaburzeń artykulacji u dzieci wczesnoszkolnych. Tematyka tych badań jest mi oraz moim uczniom ciągle bliska. Obecnie prowadzone są badania oparte na tej samej metodologii, którą opisałam w książce. Zmieniłam i rozszerzyłam grupy badawcze, natomiast zaprezentowane w tej publikacji rozstrzygnięcia stanowią podstawę do porównań i nowych wniosków. Wyniki prowadzonych obecnie w różnych grupach wiekowych badań są zbieżne z rezultatami przedstawionymi w niniejszej monografii. Opublikowane w ostatnich latach artykuły [zob. Jeżewska-Krasnodębska, 2011, 2012, 2014] odnoszą się do metodologii i wyników badań własnych ukazanych w tej książce. Zaprezentowana tu metodologia badań dotyczących biologicznych uwarunkowań artykulacji i ich wyniki posłużyły do opracowania metodologii i koncepcji badań, a także do porównań w ponad 180 pracach dyplomowych realizowanych w ramach podyplomowych studiów logopedycznych na Uniwersytecie Warszawskim w latach 2003–2007 i w Wyższej Szkole Pedagogicznej im. Janusza Korczaka w Warszawie w latach 2008–2015 oraz 25 pracach magisterskich napisanych pod moją opieką. Rozumienie terminu „mowa” w niniejszej publikacji przyjmuję za S. Grabiasem, który charakteryzuje ją jako [...] ciąg zachowań werbalnych (dokonujących się przy udziale języka), w których zgodnie z koncepcjami strukturalistów nadawca, posługując się systemem językowym, buduje tekst, a odbiorca, znający ten sam system, zbudowany przez nadawcę tekst przyjmuje [Grabias, 1994, s. 9]. Ponadto mowa realizuje się w następujących sferach rzeczywistości: 1) w sferze zjawisk biologiczno-fizycznych, gdyż dzięki właściwemu funkcjonowaniu ośrodków mózgowych sprawne narządy mowy budują tekst; 2) na płaszczyźnie zjawisk psychicznych: system językowy jawi się jako byt psychiczny – w umyśle użytkowników funkcjonuje w postaci zbioru fonemów, morfemów i reguł gramatycznych (kompetencja językowa); 3) w sferze zjawisk społecznych: tylko w grupie społecznej człowiek opanowuje system językowy oraz zasady posługiwania się tym systemem w odniesieniu do różnych sytuacji (kompetencja komunikacyjna) [zob. Grabias, 1994, s. 9]. Za podstawę rozważań dotyczących przyczyn zaburzeń artykulacji przyjęłam koncepcję i klasyfikację zaburzeń mowy według Projektu form zaburzeń mowy H. Mierzejewskiej i D. Emiluty-Rozya [1997]. W tej typologii autorki dyslalię obwodową dzielą na trzy formy zaburzeń: anatomiczną ruchową, anatomiczną słuchową oraz funkcjonalną. Każda z nich posiada odmienny patomechanizm obwodowy. Przyczynami dyslalii anatomicznej ruchowej są wady w budowie aparatu artykulacyjnego, np. nieprawidłowości zgryzowe, skrócone wędzidełko podjęzykowe, dyslalii anatomicznej słuchowej – niedosłuchy i uszkodzenia słuchu zlokalizowane poza korą mózgową, natomiast dyslalii funkcjonalnej – nieprawidłowe nawyki pielęgnacyjne, powodujące niewłaściwe funkcje połykania, oddychania, żucia i gryzienia. Koncepcję dotyczącą podziału i patomechanizmu dyslalii obwodowych zweryfikowałam w badaniach własnych i praktyce logopedycznej prowadzonej w różnych środowiskach od 1995 roku. Niniejszą publikację kieruję głównie do logopedów, studentów logopedii, pedagogów specjalnych, a także rodziców dzieci z zaburzeniami mowy. Omówiłam w niej szczegółowo nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu aparatu artykulacyjnego. Zaprezentowałam ponadto propozycje kart do diagnozy logopedycznej dotyczącej biologicznych uwarunkowań mowy, tj. kart do badania: sprawności języka i warg, budowy aparatu artykulacyjnego oraz czynności fizjologicznych w obrębie aparatu artykulacyjnego, a także kwestionariusz wywiadu z rodzicami. Mam nadzieję, że tematyka podjęta w tej książce przyczyni się do głębszego poznania etiologii zaburzeń artykulacji oraz będzie służyła nauce, dydaktyce, a przede wszystkim praktyce logopedycznej.