Pedagogika specjalna. Od tradycji do współczesności

W obszarze nauk społecznych i humanistycznych ostatnie dekady zaowocowały wyraźnym wzrostem zainteresowania problematyką niepełnosprawności. Można nawet pokusić się o stwierdzenie, że czas ten stał się dla zagadnienia niepełnosprawności przełomowy. Nigdy bowiem dotąd w prawodawstwie międzynarodowym tak wiele uwagi nie poświęcano kwestiom praw człowieka, wyrównywania szans, przeciwdziałania wykluczeniu i marginalizacji społecznej, w tym z uwagi na niepełnosprawność. Okazało się jednak, że uniwersalne międzynarodowe akty w niewystarczającym stopniu zabezpieczają prawa osób z niepełnosprawnością. Wymagane zatem było, a i wciąż jest, tworzenie praw szczegółowych, skoncentrowanych na przedmiotowej grupie społecznej. Zaznaczyło się to wyraźnie w ostatnich pięćdziesięciu latach ze swoistym „zwieńczeniem” w postaci uchwalenia w 2006 roku Konwencji praw osób niepełnosprawnych, pierwszego w XXI wieku aktu prawa międzynarodowego określającego prawa osób z niepełnosprawnością. Zmiana sytuacji prawnej osoby z niepełnosprawnością, wyartykułowanie i zadekretowanie ustaleń międzynarodowych zobowiązało państwa-strony do „korekt” ustawodawstwa wewnętrznego, to z kolei sprawiło, że osoba z niepełnosprawnością pojawiła się w przestrzeni społecznej: przedszkoli, szk.ł, zakładów pracy, ale również ulic, kin, teatrów, sklep.w i tym podobnych. Naturalną konsekwencją obecności os.b z niepełnosprawnością w przestrzeni społecznej był wzrost zainteresowania problematyką w obszarze badań naukowych, analiz i refleksji wykraczających poza pedagogikę specjalną. Stała się ona istotnym obszarem zainteresowań między innymi socjologii, psychologii, nauk prawnych, medycznych. Światowe tendencje wskazują jednoznacznie i zdecydowanie w kontekście niepełnosprawności na jedną drogę – w kierunku integracji i włączania, której warunkiem koniecznym jest współpraca naukowa wielu rożnych dyscyplin. Dynamika i znaczenie zmian w obszarze zagadnień związanych z niepełnosprawnością skłania do refleksji nad dorobkiem naukowym pedagogiki specjalnej, ale również jej wkładem w ich inicjowanie i dalszy postęp. Rozwój zainteresowania problematyką w całym obszarze nauk społecznych, ale również medycznych jest inspiracją dla rozważań odnoszących się do współczesnych wyzwań stojących przed pedagogiką specjalną. Publikacja, którą oddaję do rąk czytelnika: Pedagogika specjalna. Od tradycji do współczesności, jest próbą ukazania interdyscyplinarnego dorobku naukowego w zakresie tradycyjnych i nowych obszar.w badań koncentrujących się na problematyce zróżnicowania rozwojowego, jego konsekwencji i implikacji. Zamysłem wyznaczającym uporządkowanie treści jest ich podział na dwie części: Wokół znanych kategorii i rozważań oraz Współczesne zagadnienia pedagogiki specjalnej. Pierwsza część, wzorem publikacji wielu znakomitych autor.w: Janiny Doroszewskiej, Aleksandra Hulka, Ottona Lipkowskiego, Zofii Sękowskiej, Władysława Dykcika, koncentruje się na tradycyjnym ujęciu problematyki pedagogiki specjalnej, ukazując klasyczne, interdyscyplinarne związki pedagogiki specjalnej z: medycyną, psychologią, socjologią i naukami prawnymi. Pozostałam przy klasycznym opisie związków pedagogiki specjalnej właśnie z tymi dyscyplinami, choć mam świadomość, że problematyka niepełnosprawności, zwłaszcza w ostatnich pięciu dekadach zainspirowała, a czasem „zmusiła” przedstawicieli nauki (teoretyk.w i praktyk.w) z innych obszar.w wiedzy do pochylenia się nad zagadnieniem. Przykładem może być obszar nauk technicznych z dyscyplinami: architektura i urbanistyka oraz budownictwo, które uwzględniają już osobę z niepełnosprawnością jako użytkownika przestrzeni, czy też automatyka, robotyka i informatyka, dla których z kolei osoba z niepełnosprawnością stała się szczególnym odbiorcą usług. Koncentracja na trzech dyscyplinach nauk społecznych i medycynie jest z jednej strony uwarunkowana tradycją, ich historycznymi związkami z pedagogiką specjalną, z drugiej współczesnością zmiany paradygmatycznej i jej efektem w postaci zmian pogląd.w, definiowania samego kluczowego pojęcia, jak również odkrywania nowych obszarów koniecznych analiz. Nadane tym podrozdziałom podtytuły – wybrane zagadnienia – okazały się nie tyle zamysłem zamierzonym, co koniecznym. Wspomniany wcześniej rozwój badań nad problematyką zaowocował bowiem ogromną liczbą opracowań. Odnoszą się one do zagadnień podstawowych, ale również szczegółowych (co nie oznacza, mniej ważnych), tym samym z konieczności utrzymania się w racjonalnych ramach objętościowych publikacji niezbędne okazało się dokonanie wyborów od autorsko istotnych wątków. Interdyscyplinarne rozważania kończy podrozdział: Terminologiczne ustalenia, terminologiczne kontrowersje – wokół pojęcia niepełnosprawności. Takie umiejscowienie kwestii terminologicznych jest nieprzypadkowe, moim zamierzeniem było bowiem ukazanie, jak trudny jest interdyscyplinarny konsensus w przypadku wydawałoby się kwestii podstawowej, jak ustalenie wspólnej definicji pojęcia, mimo od lat podnoszonej, przynajmniej w sensie deklaratywnym współpracy. Jak silne są partykularyzmy dyscyplinarne i jakie są konsekwencje braku porozumienia, które jednak wydają się współcześnie łatwiejsze do pokonania niż jeszcze kilka dekad temu. Kolejny rozdział części pierwszej podejmuje problematykę podmiotowych grup os.b z niepełnosprawnością. Rozważania odnoszą się do zagadnień związanych z uszkodzeniem: wzroku, słuchu, z niepełnosprawnością intelektualną, z chorobą przewlekłą i uszkodzeniem narządu ruchu oraz z niedostosowaniem społecznym i zaburzeniami zachowania dzieci i młodzieży. W ich wyborze posłużyłam się kryterium częstości występowania zaburzenia jako przyczyny niepełnosprawności, a odnosząc się do interdyscyplinarnych ustaleń wychodzących poza obszar pedagogiki specjalnej. W wielu opracowaniach to właśnie uszkodzenia narządu ruchu, choroby, w tym neurologiczne choroby wzroku, wskazywane są jako główne przyczyny niepełnosprawności. Za najczęstszą uznaje się współcześnie: uszkodzenia i choroby narząd.w ruchu (55,8%), schorzenia układu krążenia (49,6%), schorzenia neurologiczne (33%) oraz uszkodzenia i choroby wzroku (27,3%)3. Z kolei w raportach i sprawozdaniach Centralnej Komisji Egzaminacyjnej odnoszących się do obszaru edukacji analizowane są efekty kształcenia trzech grup osób: z uszkodzeniem wzroku, słuchu i z niepełnosprawnością intelektualną. W tę część książki postanowiłam włączyć również treści dotyczące niedostosowania społecznego i zaburzeń zachowania dzieci i młodzieży. Zagadnienia niedostosowania społecznego przez wielu współczesnych pedagog.w resocjalizacyjnych niechętnie sytuowane są w polu problemowym pedagogiki specjalnej. Szereg badaczy i autor.w prac naukowych odnoszących się do niedostosowania społecznego wskazuje na silniejszy związek tej problematyki z pedagogiką społeczną niż specjalną. Niektórzy pedagogikę resocjalizacyjną uznają za osobną, „niezależną” subdyscyplinę pedagogiki, nie będącą ani częścią pedagogiki specjalnej, ani też pedagogiki społecznej o silnych interdyscyplinarnych związkach z naukami prawnymi, psychiatrią czy psychologią kliniczną. Z pewnością uznać można, że we współczesnej pedagogice resocjalizacyjnej coraz wyraźniej zaznacza się wewnętrzny podział problematyki skoncentrowany na dzieciach i młodzieży zagrożonej niedostosowaniem społecznym, niedostosowanej społecznie i/lub ujawniającej zaburzenia zachowania oraz na osobach dorosłych niedostosowanych społecznie. Zagadnienia niedostosowania społecznego, zagrożenia niedostosowaniem i zaburzeń zachowania prezentowane w publikacji omówione zostały głownie w odniesieniu do grupy dzieci i młodzieży. Przesłankami ich włączenia w rozważania związane z pedagogiką specjalną były: po pierwsze – historyczne osadzenie problematyki niedostosowania społecznego w obszarze pedagogiki specjalnej; po drugie – wskazanie, iż dzieci i młodzież niedostosowana społecznie, zagrożona niedostosowaniem, z zaburzeniami zachowania, to grupa, której w dokumentach prawa oświatowego przypisano status uczni.w o specjalnych potrzebach edukacyjnych, wymagających wsparcia w procesie kształcenia; po trzecie wreszcie, dynamiczne zmiany w zakresie obrazu zachowań niedostosowanych wśród dzieci i młodzieży stanowią istotny problem dla współczesnych pedagog.w i nauczycieli związany z rozpoznawaniem objaw.w, jak i z radzeniem sobie z zachowaniami niedostosowanymi i zaburzeniami zachowania uczniów. Część druga książki: Współczesne zagadnienia pedagogiki specjalnej, jest autorskim wskazaniem na konieczne do rozpoznawania w pedagogice specjalnej kwestie. Wyznacznik.w owej „konieczności” jest bardzo wiele i z pewnością te, które zostały uwzględnione, nie wyczerpują możliwej ich liczby. Omawianie współczesnych zagadnień otwierają rozważania paradygmatyczne, zmiany podejścia do problematyki niepełnosprawności, które wskazały obszary koniecznej refleksji, ale również badań naukowych w dyscyplinie. Jako warte omówienia uznałam zagadnienia, które pojawiają się jako „nowe”, dotąd w klasycznym ujęciu zainteresowań pedagogiki specjalnej niepodejmowane, a będące efektem tak rozwoju badań naukowych w łonie samej pedagogiki specjalnej, jak i koniecznego interdyscyplinarnego zainteresowania; efekt zmian formalno-prawnych i tendencji edukacyjnych, pojawiania się nowych form kształcenia uczni.w z niepełnosprawnością; mało rozpoznane, a istotne w kontekście perspektyw zmian, na przykład demograficznych czy cywilizacyjnych. Stąd treść części drugiej, poza prezentacją zagadnienia zamiany paradygmatycznej w podejściu do niepełnosprawności, wypełnia problematyka: specjalnych potrzeb edukacyjnych, którą sytuuję na pograniczu pedagogiki i pedagogiki specjalnej, a w jej ramach zagadnienia wczesnego wspomagania rozwoju, spektrum zaburzeń autystycznych, uczni.w zdolnych jako uczni.w ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi, form kształcenia uczni.w z niepełnosprawnością; dorosłości i starości z niepełnosprawnością oraz zagadnienia związane z wykorzystaniem nowych mediów przez osoby z niepełnosprawnością. Podejmując się napisania książki, autor zawsze zastanawia się, kim ma być jej adresat. Wyznacza to strukturę treści, ale również język publikacji. W założeniu autorskim ta książka ma ich wielu. Mam nadzieję, że będzie ona pomocna w zgłębianiu problematyki studentom pedagogiki i pedagogiki specjalnej, innych kierunków nauk społecznych i humanistycznych, a także innych obszar.w nauk, na przykład technicznych, osobom, które w przyszłości będą kreować przestrzeń życia społecznego. Ukłonem w ich stronę są wyjaśnienia podstawowych termin.w, klasyfikacje czy charakterystyki odnoszące się do omawianych zagadnień. Mam nadzieję, że publikacja ta okaże się użyteczna również dla pracownik.w naukowych. Może będzie pomocna w poszukiwaniu inspiracji do badań własnych, tak nowych obszar.w, dotąd niepodejmowanych, jak i już podejmowanych, ale wciąż budzących kontrowersje, wciąż nie do końca rozpoznanych. Mam również nadzieję, że za sprawą lektury książki pojawi się środowiskowa dyskusja, a także refleksja skłaniająca do opracowania tych zagadnień, które nie zostały przeze mnie podjęte, a są ważne i warte monograficznego zaprezentowania. Chciałabym w tym miejscu podziękować wszystkim tym, którzy na rżanych etapach powstawania publikacji wspierali mnie swoją wiedzą, zechcieli dyskutować nad koncepcją książki i w momentach, gdy powstawały kolejne jej części, pomagali mi rozstrzygać sporne kwestie. Za merytoryczną recenzję powstających fragment.w książki dziękuję szczególnie: profesorowi Bogusławowi Śliwerskiemu, profesor Małgorzacie Sekułowicz, dr. hab. Jackowi Pyżalskiemu, dr hab. Beacie Jachimczak oraz dr Magdalenie Olempskiej-Wysockiej. Za okazane wsparcie i krytyczną lekturę jestem bardzo wdzięczna. Profesorowi Amadeuszowi Krause i profesorowi Andrzejowi Twardowskiemu bardzo dziękuję za podjęcie się trudu recenzji wydawniczej całej publikacji i zaufanie, a także wnikliwą ocenę treści, wszystkie uwagi i sugestie. Były one bardzo pomocne i cenne. Iwona Chrzanowska