Obyczajowość seksualna Polaków. Perspektywa interdyscyplinarna

Publikacja Obyczajowość seksualna Polaków. Perspektywa interdyscyplinar­na została pomyślana przeze mnie jako monografia opracowana przez autorów reprezentujących różne dziedziny wiedzy. Podstawową przesłanką w jej powstaniu było uznanie, że obyczajowość seksualna obejmuje – z jednej strony – stosunek do norm, wzorów i modeli postępowania odnoszących się do zachowań seksualnych, manifestacji i realizacji potrzeb seksualnych (to co jest deklarowane, uznane za właściwe), z drugiej zaś dotyczy tego, co realne, co możemy zaobserwować w postępowaniu poszczególnych osób, zwłaszcza w zachowaniach podejmowanych wobec partnera seksualnego, w celu zainicjowania związku, jego utrzymania lub zakończenia. Niektóre z tych zachowań, uznane przez prawo, religię lub otoczenie społeczne za ważne, poddane są kontroli społecznej mimo ich prywatnego charakteru (Wąż, 2010). Założyłem, że tak ujmowana obyczajowość może być dobrym punktem odniesienia dla przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych do przygotowania opracowań na temat wybranych komponentów seksualności, zdrowia seksualnego, aktywności seksualnej i relacji w związku oraz stosunku współczesnych Polaków do norm (społecznych, prawnych, medycznych) obowiązujących w tym zakresie, a także próby określenia kierunków przemian. Zaproponowanie takiego punktu odniesienia nie wykluczało przyjęcia przez poszczególnych autorów innego ujęcia obyczajowości seksualnej bądź podjęcia polemiki z tą propozycją. Takie określenie profilu przygotowywanej publikacji nie przesądzało o charakterze każdego z opracowań. Zamieszczono w niej zarówno teksty o charakterze teoretycznym, opracowania bazujące na danych zastanych, jak i relacje z badań własnych. W rezultacie w prezentowanym tomie znalazły się teksty, w których autorzy, omawiając interesujące ich zagadnienia związane z obyczajowością seksualną, odwołują się do różnych paradygmatów teoretycznych i referują wyniki badań zrealizowanych przy wykorzystaniu zarówno ilościowych, jak i jakościowych strategii badawczych.

W pierwszej części książki, dotyczącej podstawowych zagadnień związanych z obyczajowością seksualną i jej badaniem, zamieszczono trzy opracowania.

W artykule Miłość a wierność i zdrada, czyli wieloznaczność postrzegania i oceny zachowań seksualnych człowieka Beata Pastwa-Wojciechowska omawia psychologiczne aspekty problematyki obyczajowości seksualnej. Wskazuje m.in. na dużą rolę emocji w relacjach seksualnych, dostrzegając przy tym, że – pomimo znaczących zmian obyczajowych –

[c]iągle staramy się intelektualizować miłość i seks, zapominając czy wręcz broniąc się przed jej uwarunkowaniami emocjonalnymi. Takim też wzorcem jesteśmy bombardowani w życiu codziennym, a wszelkie odstępstwa traktowane są jako zjawiska nieprawidłowe, gorsze czy wręcz zwierzęce. A przecież miłość, obowiązek, gniew oraz seks przeplatają się w naszym życiu, będąc swoistą mieszanką osobistych doświadczeń, często też podejmowanych wyborów.

Mariola Bieńko z kolei charakteryzuje w swoim opracowaniu społeczne konteksty seksualności. Zwraca uwagę, że współcześnie odchodzimy już od traktowania seksu jako pierwotnego, instynktownego działania, które powinno być kontrolowane kulturowo i społecznie. Dzisiaj system normatywnej regulacji, społeczne praktyki kształtowania, monitorowania i dozoru mają coraz mniejszą wartość, a narzędziem normatywizacji staje się tożsamość, czyli jednostkowa koncepcja siebie i świata oraz oparty na tych wizjach system norm i wartości. Przy tym, jak pisze autorka:

Nie ulega wątpliwości, że seksualność staje się współcześnie podstawowym kluczem do tożsamości jednostki, warunkiem rozumienia stosunków społecznych, intymności i erotyzmu.

W tym ciekawym artykule zawarto także materiał empiryczny dotyczący opinii respondentów na temat stosunku Polaków do seksu/seksualności w sferze prywatnej i publicznej oraz obserwowanych przez nich w tej dziedzinie zmian obyczajowych.

Pierwszą część książki zamyka tekst Zbigniewa Izdebskiego, zatytułowany Wybrane metodologiczne i etyczne problemy w badaniach obyczajowości seksualnej. Autor – uznany badacz seksualności Polaków – opierając się na swoich doświadczeniach, przypomina najważniejsze zasady związane z badaniami podejmowanymi w tym specyficznym obszarze oraz wskazuje na potrzeby, jakie należałoby uwzględnić przy konstruowaniu kolejnych projektów badawczych. Swoistą przestrogą dla coraz liczniejszej grupy osób, które podejmują się realizacji badań seksualności i obyczajowości seksualnej, jest opisany przez autora tego opracowania społeczny odbiór jego badania obyczajowości seksualnej młodzieży i krytyka tego projektu wynikająca ze zideologizowanego traktowania problematyki seksualności w Polsce.

W drugiej, najobszerniejszej części książki zawarto kilka tekstów, które stanowią swoisty kalejdoskop obrazów obyczajowości seksualnej współczesnych Polaków.

W moim opracowaniu, relacjonując wyniki badań ilościowych zrealizowanych na próbie ponad 1300 osób, przedstawiam cechy obyczajowości seksualnej osiemnastolatków, prezentując: stosunek do podejmowania aktywności seksualnej przez osoby w ich wieku, stosunek do stwierdzeń opisujących normy odnoszące się do przepisów ról płciowych oraz ocenę wzorów postępowania dotyczących podejmowania aktywności seksualnej i relacji z partnerem w związku intymnym.

Kolejne trzy teksty bazują na wynikach badań jakościowych. Maria Woźniak w artykule Kulturowe wyznaczniki tożsamości płciowej i zachowań seksualnych młodych ludzi podejmuje próbę odpowiedzi na pytania: jak młodzi ludzie negocjują dostępne scenariusze kulturowe, z jakich korzystają, a jakie odrzucają; jakie normatywnie narzucone wzory płciowości dostrzegają, jak się do nich odnoszą i jakie elementy kwestionują i – co za tym idzie – jakie stosują formy stawiania oporu wobec normatywnie usankcjonowanych wzorów.

Emilia Paprzycka w obszernym opracowaniu Biografie intymne singli – analiza typologiczna przedstawia analizę przeobrażeń kategorii wielkomiejskich singli i zmian w jej definiowaniu. Z prezentowanych przez nią badań wynika, że życie seksualne singli ma charakter cykliczny, a praktyki intymne i doświadczenia seksualne mężczyzn żyjących w pojedynkę są różnorodne w zakresie form relacji z kobietami i aktywności seksualnej.

Beata Trzop w artykule Dojrzała kobiecość po polsku: pomiędzy kulturą nowoczesności a kulturą młodości, odwołując się do wyników autorskich badań poświęconych problematyce stylów życia Lubuszanek 50+, poszukuje cech charakterystycznych dla praktyk podejmowanych w sferze kształtowania się nowych dojrzałych tożsamości, w tym w obszarze seksualności dojrzałych Polek.

Tekst autorstwa Marii Łukaszek, zatytułowany Obyczajowość seksualna mężczyzn społecznie niedostosowanych, to z kolei diagnoza oparta na wynikach badań ilościowych zrealizowanych na próbie ponad tysiąca wychowanków placówek resocjalizacyjnych lub spełniających funkcje resocjalizacyjne: zakładów karnych, schronisk dla nieletnich, zakładów poprawczych oraz podstawowych jednostek ochotniczych hufców pracy. Na ich podstawie autorka ustaliła, że obyczajowość seksualną mężczyzn niedostosowanych społecznie cechują: przypadkowość i wysoki stopień ryzyka w podejmowaniu aktywności seksualnej i doborze partnerów, brak refleksji na temat konsekwencji kontaktów seksualnych, działanie pod wpływem impulsu, często w stanie upojenia alkoholowego i odurzenia narkotykowego, nastawienie na rozładowanie napięcia seksualnego z pominięciem więzi emocjonalnej z partnerem, instrumentalne traktowanie partnerów, agresja/brutalność kontaktów oraz nastawienie na pozaseksualne korzyści.

Omawianą część książki zamykają dwa opracowania odnoszące się do obyczajowego kontekstu problematyki zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Beata Wróbel – doświadczony ginekolog i seksuolog – w swoim artykule Stereotypy seksualne a diagnozowanie i leczenie zaburzeń zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego kobiet zajmuje się m.in. kilkunastoma najbardziej utrwalonymi stereotypami, których istnienie uniemożliwia wprowadzenie i wykorzystanie w codziennej pracy lekarza ginekologa badania ginekologiczno-seksuologicznego, co wpływa negatywnie na prowadzone postępowanie diagnostyczne. Natomiast Lidia Hendler – w kontekście podejmowania leczenia metodą zapłodnienia pozaustrojowego in vitro –
omawia dylematy niepłodnych par, dla których ta procedura stanowi jedyną realną szansę na posiadanie biologicznego dziecka. Autorka wskazuje na liczne, tj. światopoglądowe, etyczne, społeczne, prawne i finansowe, przyczyny tych problemów.

Trzecią część książki, poświęconą socjalizacyjnym kontekstom obyczajowości seksualnej, otwiera tekst Marzanny Farnickiej Między wyborem a przymusem – ku autonomiczności w pełnieniu roli kobiety i mężczyzny w rodzinie. Autorka omawia w nim m.in. znaczenie rozpoznanego schematu płci w aktywności podejmowanej przez młodych dorosłych oraz proces transformacji w dziedzinie funkcjonowania kobiet i mężczyzn w rodzinie, koncentrując się na takich aspektach aktywności współczesnych młodych dorosłych, jak mobilność oraz tempo i kolejność realizowania zadań rozwojowych.

W niniejszej monografii nie ma opracowania poświęconego szeroko rozumianej roli szkoły jako agendy socjalizacji seksualnej, a zwłaszcza funkcji, jaką w tym zakresie pełnią zajęcia wychowania do życia w rodzinie. Spowodowane zostało to tym, że w ostatnich latach opublikowano wyniki szeregu badań, zarówno ilościowych, jak i jakościowych, które w dostatecznym stopniu umożliwiły diagnozę w tym zakresie (Bulkowski i in., 2015; Bieńko, Izdebski, Wąż, 2016). Istnieją jednak problemy mniej rozpoznane. Przykładem może być rola nauczyciela wychowania fizycznego i trenera we wspomaganiu rozwoju psychoseksualnego młodzieży, którą zająłem się w kolejnym artykule. Na podstawie wyników badań ilościowych podjąłem próbę pokazania rzeczywistej skali podejmowania działań przez nauczycieli wf. i trenerów w omawianym zakresie. Prezentuję także opinie i doświadczenia respondentów dotyczące sytuacji mogących wywołać kontrowersje związane z intencjami nauczyciela (kontakt fizyczny z wychowankiem, np. w trakcie asekuracji, oraz konieczność wejścia do szatni w trakcie korzystania z niej przez wychowanków).
W następnym z opracowań zamieszczonych w tej części książki, zatytułowanym Obyczajowość seksualna jako kategoria subiektywna w streetworkingu, Joanna Dec-Pietrowska omawia wyniki badań jakościowych, które umożliwiły jej zaprezentowanie refleksji streetworkerów na temat zjawiska prostytucji i podejmowanych przez grupy docelowe zachowań (także seksualnych) oraz ich postrzegania w kontekście obyczajowym.
Tę część książki kończy artykuł Tatiany Maciejewskiej Instagram i Facebook jako przestrzeń kreowania cielesności. Autorka podejmuje w nim próbę opisania wpływu mediów społecznościowych na kształtowanie obrazu ciała. Analizując wyniki nowych badań podejmowanych w tym zakresie, podkreśla, że Instagram i Facebook stały się przestrzenią, w której można porównywać siebie z innymi, ale także swobodnie kreować własny wizerunek online, często niezgodny z prezentowanym w świecie realnym.

Rolę podsumowania odgrywa w publikacji zapis dyskusji panelowej przeprowadzonej w ramach ogólnopolskiej konferencji naukowej „Społeczne i zdrowotne uwarunkowania obyczajowości seksualnej współczesnych Polaków. W 40. rocznicę wydania Sztuki kochania Michaliny Wisłockiej”, która odbyła się w Warszawie 3 czerwca 2016 roku. W dyskusji uczestniczyli wybitni przedstawiciele kilku dyscyplin naukowych: Zbigniew Lew-Starowicz i Andrzej Depko – seksuolodzy, Agnieszka Kościańska – antropolog kultury, Beata Pastwa-Wojciechowska – psycholog oraz Monika Płatek – prawnik. Głos w dyskusji zabrali także: Grzegorz Jakiel – ginekolog, Bohdan Wasilewski – psychiatra oraz Zbigniew Izdebski – pedagog, seksuolog. W dyskusji tej pełniłem funkcję moderatora. Uczestnicy debaty w trakcie żywej wymiany opinii poruszyli ważne problemy związane z tematyką książki, m.in. kwestie określenia cezury rozpoczęcia gwałtownych przemian w obyczajowości seksualnej Polaków oraz najważniejszych obszarów, których one dotyczą. Szczególnie dużo emocji wzbudziły wśród panelistów takie tematy, jak sposób stanowienia i egzekwowania w Polsce przepisów prawa odnoszących się do sfery seksualnej oraz równoprawnego traktowania kobiet i mężczyzn, także w zakresie respektowania ich praw seksualnych.

Zawartość niniejszego tomu nie do końca spełnia nakreślony w tytule zamysł ukazania obyczajowości seksualnej w szerokiej interdyscyplinarnej perspektywie. Dominują w nim opracowania przygotowane przez reprezentantów nauk społecznych: socjologów, psychologów i pedagogów. Tym cenniejsze wydają się teksty i wypowiedzi reprezentantów innych dziedzin nauki. Jako redaktor przedkładanego czytelnikom wydawnictwa chciałbym wyrazić nadzieję, że zamysł pokazania obyczajowości seksualnej jako ważnej kategorii teoretyczno-metodologicznej i zebrania tekstów poświęconych obyczajowości seksualnej współczesnych Polek i Polaków w jednym tomie zostanie uznany za godny zainteresowania. Na koniec dziękuję bardzo wszystkim osobom, które – doceniając pomysł na tę książkę – zechciały, czasami odkładając inne, pilne zadania, przygotować do niej swoje opracowania.

Krzysztof Wąż