Ludzka starość. Wybrane zagadnienia gerontologii społecznej

Problematyce starości poświęca się ostatnio bardzo wiele uwagi, co wynika przede wszystkim z zaawansowanego procesu starzenia się społeczeństw wielu krajów Europy, w tym Polski. Jest to skutek spadku współczynnika rozrodczości, ale również umieralności, co powoduje wydłużenie się przeciętnego trwania życia i wzrost liczby osób starszych w porównaniu z liczbą osób młodych. W przełożeniu na język praktyki oznacza to, że za sprawą szeroko rozumianego postępu cywilizacyjnego i następującej wraz z nim poprawy warunków zdrowotnych, ekonomicznych, żywieniowych i społecznych ludzie żyją coraz dłużej, coraz więcej lat pozostaje więc do przeżycia w starości. Dłuższa starość jest wartością autoteliczną, ale też konkretnym (realnym) życiem, które może, lecz nie musi, przemienić się w stan kontemplacji wieku i afirmacji starości. Jest czasem danym i zadanym, który należy wypełnić treściami pozwalającymi na jej wartościowe i godne przeżycie. Demograficzne zjawisko starzenia się społeczeństw Europy ujawnia pilną potrzebę zarówno podejmowania, jak i promowania działań na rzecz populacji osób starszych, których wynikiem byłoby podniesienie jakości ich życia nie tylko przez tworzenie ram dobrze realizowanej opieki i wsparcia dla seniorów, lecz także przez propagowanie zdrowego, pomyślnego starzenia się na wielu płaszczyznach życia codziennego. Koncepcja ta wykracza poza cel zapobiegania chorobie w populacji seniorów, dąży się w niej natomiast do aktywizowania i optymalizowania funkcjonowania tej grupy społecznej w wymiarze fizycznym, psychicznym i społecznym, edukacyjnym, a także technologicznym. Jednocześnie w opozycji do najbardziej lansowanej teorii aktywności ciągle aktualnie pobrzmiewa koncepcja stopniowego wycofywania się z wielu form aktywności na rzecz rozwoju duchowego, by na tym ostatnim – i w związku z tym wyjątkowym – etapie rozwojowym człowieka zmierzać ku transcendencji. Na gruncie gerontologii można odnaleźć wiele podejść teoretyczno-badawczych i tylko teoretycznych opisujących i wyjaśniających istotę starzenia się. Jedną z nich, mającą korzenie zarówno socjologiczne, jak i psychologiczne, a obecnie bardzo mocno promowaną i korelowaną z jakością życia w starości, jest teoria aktywności. Istotą tego podejścia jest twierdzenie, że aktywny tryb życia jest w jakimś sensie gwarantem dobrego starzenia się, tzn. źródłem lepszej kondycji człowieka, i dobrego samopoczucia, które uzależnione jest od pojawiających się nowych zadań z równoczesnymi możliwościami/warunkami ich osiągania. Teoria ta jest uzasadnieniem pojawiających się programów aktywizujących ludzi starszych – osób w okresie późnej dorosłości. Dziś w głównej mierze jest argumentem za aktywizacją zawodową osób starszych. W literaturze przedmiotu odnaleźć można krytykę takiego podejścia, ale nie sposób nie zgodzić się z faktem, że aktywność, bardzo szeroko rozumiana, jest jednym z podstawowych motorów, predykatorów rozwoju i dobrostanu człowieka w każdej fazie jego życia. To właśnie aktywne starzenie się oraz jego cel i rezultat – pomyślne starzenie się – przyjęto w omawianej książce za jeden z paradygmatów prowadzonych rozważań i aplikacji badawczych. Jakość życia w starości bardzo mocno koreluje z aktywnością jako warunkiem i skutkiem pomyślnego starzenia się. Do grupy czynników warunkujących i wyznaczających jakość życia w starości zaliczyć należy: stopień sprawności funkcjonalnej seniorów wyznaczany stanem ich zdrowia, a tym samym pośrednio także wiekiem, poziom poczucia bezpieczeństwa społecznego, określany zastaną i aktualną sytuacją człowieka starszego w rodzinie i społeczeństwie, w tym także bezpieczeństwa ekonomicznego i kulturowego, nasycenie środowiska życia seniorów lokalnymi i powiązanymi z nimi pozalokalnymi inicjatywami aktywizującymi ich życiowo i społecznie, wreszcie aktywność własną samych seniorów. Rynek wydawniczy jest nasycony opracowaniami dotyczącymi starzenia się jako procesu i starości jako zjawiska kulturowego, charakteryzującymi się tendencją do eksponowania cech właściwych temu okresowi życia. Taki stan rzeczy tłumaczy przede wszystkim demograficzne zjawisko starzenia się społeczeństw Europy i świata, w tym Polski, z całą paletą jego przyczyn i skutków. Wewnątrzgeneracyjne zróżnicowanie populacji seniorów wyraźnie uwidacznia fakt, że starość była i ciągle jest bardzo wymagającym okresem życia, w którym przemieszane są optymalne warunki życia i rozwoju z deficytowymi. To z jednej strony wymusza poszukiwania nowych działań optymalizujących adaptację do starości, z drugiej – innowacyjnych rozwiązań w zakresie wspomagania zaspokajania potrzeb osób starszych, wynikających z pojawiających się deficytów. Ciągle jeszcze cechuje nas ambiwalencja w postrzeganiu i traktowaniu osób starszych, co ma odzwierciedlenie w funkcjonujących stereotypach odnoszących się do tego okresu życia. Z jednej strony dostrzegamy i doceniamy doświadczenie oraz potencjał tkwiący w osobach starszych, czyniąc ich interesariuszami wielu działań społecznych zmierzających do podnoszenia ich jakości życia. Z drugiej wskazujemy na starość jako ten okres w życiu, który bardziej niż poprzednie zagrożony jest występowaniem zjawisk i procesów negatywnych, wymagających interwencji społecznej. Sprawą niedrugorzędną jest też to, że zmieniają się również rodziny seniorów, głównie w odniesieniu do ich struktury, co łączy się z wielopokoleniowością. To, że żyjemy dłużej, oznacza nie tylko, iż mamy coraz więcej lat do przeżycia w starości, lecz także że mamy realną szansę, możliwość, a nawet przywilej dożycia takich etapów życia rodzinnego, na których pojawiają się wnuki i prawnuki, a niekiedy również praprawnuki. Tak więc role babci/dziadka, jako wiodące role społeczne w okresie starości, pozostają te same, ale już nie takie same, bo wpisują się w nie nowe zadania i oczekiwania i zmieniają stare. To stawia przed poszczególnymi członkami rodziny i rodziną jako całością (wielopokoleniową) nowe zadania, także z obszaru budowania relacji i przekazu międzypokoleniowego, tak aby dbając o odrębność swoich członków, rodzina zachowała swą ciągłość i tożsamość.[...]