ABC PEDAGOGA SPECJALNEGO. Razem łatwiej. Nowe doświadczenia. Poradnik dla nauczycieli...

Najczęściej spotykane przyczyny trudności w uczeniu się Zaburzenia rozwoju ruchowego M. Bogdanowicz twierdzi, że w rozwoju ruchowym warto uświadomić sobie rolę motoryki, która jest ściśle związana z psychiką. Spełnia bowiem podobne zadanie – uczestniczy w regulacji stosunków człowieka z otoczeniem, stanowi element systemu organizującego ludzką działalność. Rozwój fizyczny stwarza podstawę do rozwoju motoryki. Poziom rozwoju ruchowego zależy od rozwoju układu kostnego i mięśniowego, układów związanych z przemianą materii oraz wydzielaniem wewnętrznym, a szczególnie – układu nerwowego, który koordynuje działalność wszystkich układów i steruje funkcjami organizmu. Zdaniem M. Bogdanowicz czynnikami, które wpływają na rozwój struktury i funkcji układu nerwowego – i tym samym warunkują rozwój psychomotoryczny dziecka – są: odziedziczone i wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologiczne organizmu, szczególnie centralnego układu nerwowego (CUN); własna aktywność i działalność dziecka; środowisko; wychowanie. Każdy z tych czynników może być przyczyną nieprawidłowego rozwoju dziecka. Jeśli powodują one uszkodzenie struktury i zaburzenie CUN, to mówimy o biologicznych przyczynach zaburzeń rozwoju psychoruchowego. Społeczne przyczyny wiążą się natomiast z niekorzystnym oddziaływaniem środowiska społeczno-wychowawczego i nie prowadzą do uszkodzenia układu nerwowego, a jedynie do zaburzeń o charakterze czynnościowym. Według H. Nartowskiej najczęściej obserwowane odchylenia w rozwoju ruchowym, które wymagają szczególnych usprawnień, to niezręczność ruchowa całego ciała oraz niezręczność manualna. Niezręczność ruchowa to fragmentaryczne opóźnienie rozwoju ruchowego, którego charakterystycznymi objawami są: niechęć do włączania się w zespołowe zabawy ruchowe; próby naśladowania innych dzieci, gdy nikt nie widzi; ruchy mało płynne, nieskoordynowane, kanciaste; niezręczność w zabawach z piłką; nienadążanie za innymi dziećmi w bieganiu; trudności w bieganiu na palcach; problemy z opanowaniem jazdy na rowerze, wrotkach czy łyżwach. Dzieci żądają w tych sytuacjach pomocy dorosłych. Niezręczność manualna objawia się: brakami w umiejętności samoobsługi, czynności codzienne wykonywane są powoli i niezręcznie; pojawiają się nadmierne napięcie mięśniowe i zbyt silny nacisk ołówka; ruchy ręki są gwałtowne, kanciaste i mało precyzyjne; w rysunkach przeważają linie proste i pogrubione, następnie charakterystyczne jest zbyt małe napięcie mięśniowe, linie rysunku są nikłe, linie proste są nierówne i faliste, przeważają rysunki drobne i małe; występuje brak siły do wycinania nożyczkami oraz słaba chwytliwość palców, powodująca wypuszczanie przedmiotów z rąk; niewłaściwa koordynacja obu rąk, dziecko posługuje się chętnie jedną ręką, druga raczej mu przeszkadza – co powoduje trudności w wiązaniu sznurowadeł, zapinaniu guzików, chwytaniu piłki; występuje również zaburzona szybkość ruchów rąk, ich zwolnienie dla uzyskania dokładności, pogarszanie się ich precyzji podczas przyspieszenia; do wymienionych cech należy dołączyć zmniejszoną możliwość nabywania wprawy w czynnościach ruchowych. Zaburzenia w orientacji przestrzennej to: zaburzenia orientacji w przestrzeni osobowej (trudności z nazywaniem części ciała, jak również ich lokalizacji); zaburzenia w przestrzeni okołoosobowej (problemy z sięganiem po przedmiot i chwytaniem go); zaburzenia w orientacji przestrzeni bliskiej (trudności w ocenie odległości, ocenie położenia, w poruszaniu się między przedmiotami, w unikaniu, potrącaniu, uderzaniu), jak również zaburzenia w przestrzeni poznawczej; dezorientacja topograficzna; zakłócenia orientacji: w zakresie czynności konstrukcyjnych i grafomotorycznych; słaba orientacja w zakresie rozpoznawania relacji i zależności w przestrzeni ciała i odzieży. Wymienione powyżej zaburzenia wpływają na zachowanie dziecka w szkole również w zakresie rozumienia poleceń odnoszących się do orientacji w przestrzeni. Zaburzenia w schemacie ciała. Z. Przyrowski uważa, że pojęcie schematu ciała odnosi się do koncepcji własnej konstrukcji anatomicznej ciała oraz zrozumienia, w jaki sposób różne części organizmu wprowadzają się w ruch. Jeśli jednostka nie ma świadomości konfiguracji ciała oraz świadomości potencjalnego ruchu, to nie jest zdolna do formułowania planu ruchu, wykonywania precyzyjnych, celowych zadań i osiągania celu. Do kształtowania się schematu ciała szczególnie niezbędna jest integracja informacji czuciowych, proprioceptywnych, przedsionkowych i wzrokowych na kilku poziomach ośrodkowego systemu nerwowego. Wszystkie nieprawidłowości przyczyniają się do błędnej percepcji ciała. Należą do nich dysfunkcje rozwoju ruchowego oraz zakłócenia w przyjmowa­niu sensorycznych informacji wejściowych i ich przetwarzaniu. Nieprawidłowy schemat ciała jest (poza zaburzeniem rozwoju percepcji) przyczyną trudności w rozwoju procesu czytania, pisania, rozróżnianiu stron prawa – lewa. Funkcją analizatorów skórno-kinestetycznego i ruchowego jest odzwierciedlenie w świadomości dotyku, ucisku, bólu, temperatury oraz położenia ruchomych części ciała. Receptory tych analizatorów znajdują się na skórze człowieka oraz w mięśniach, ścięgnach, stawach. Pod wpływem bodźców receptory odbierają impulsy i poprzez drogi nerwowe przekazują je do kory mózgowej. W mózgu następuje proces analizy i syntezy bodźców oraz tego, co się dzieje z naszym ciałem. Wrażenia kinestetyczno-ruchowe powstają równocześnie z wrażeniami dotykowymi i wzrokowymi. Możliwość wykonania czynności pisania zależy od prawidłowej współpracy analizatora wzroku, dotyku i słuchu. Najgroźniejsze zaburzenia ruchowe, które uniemożliwiają naukę pisania, występują przy poważnych zmianach ruchowych układu nerwowego, spowodowanych najczęściej mózgowym porażeniem dziecięcym. Najczęstsze objawy zaburzeń rozwoju kinestetyczno-ruchowego to: obniżenie precyzji szybkości ruchów docelowych; dzieci z tym zaburzeniem piszą wolno i brzydko; litery są nierówne, zbyt małe lub zbyt duże, wykraczają poza linię lub nie dochodzą do niej (tzw. pismo dysgraficzne); w cięższych przypadkach dziecko może mieć trudności z narysowaniem rombu, kwadratu, a nawet krzyżyka, kółka czy laseczki; współruchy (synkinezje), czyli dodatkowe ruchy, niepotrzebne z punktu widzenia rezultatu wykonywanej czynności, na przykład dziecko przy pisaniu pomaga sobie ruchami nóg, tułowia, szyi czy języka; wadliwa regulacja napięcia mięśniowego (tonusu), powodująca że dziecko zbyt mocno naciska pióro, ołówek lub długopis, w konsekwencji czego powstają nierówne linie, łuki i kąty liter. Ważny element w rozwoju ruchowym dziecka stanowi prawidłowy przebieg procesu lateralizacji. Istota tego procesu polega na ustaleniu się funkcjonalnej dominacji w obrębie parzyście występujących narządów ruchu. Proces lateralizacji wiąże się ze względną przewagą obu półkul mózgowych. Jednostki wyraźnie prawostronne lub lewostronne wykazują lateralizację jednorodną. Zdarzają się przypadki lateralizacji niejednorodnej, zwanej skrzyżowaną. Może ona przybierać różne kombinacje: lewooczność – praworęczność – lewonożność, prawooczność – leworęczność – prawonożność. Lateralizacja skrzyżowana jest niekorzystna w warunkach szkolnych. Drugi rodzaj lateralizacji niekorzystnej to lateralizacja nieustalona (brak dominacji). U dzieci z zaburzoną koordynacją wzrokowo-manualną spotyka się chaotyczny sposób pisania, w którym występują odwrócone pojedyncze litery, zmiany kolejności liter w sylabach. Jak wynika z przedstawionego powyżej rejestru, przyczyny niepowodzeń szkolnych dzieci z klas początkowych są różnorodne. Deficyty rozwoju funkcji wzrokowych, słuchowych i ruchowych utrudniają dziecku zdobycie w określonym czasie tych umiejętności i wiadomości szkolnych, które są wyznaczone programem nauczania.