Słynne mapy. Arcydzieła światowej kartografii i ich tajemnice

PRZEDMOWA Dzisiaj przywykliśmy uważać mapy za wygodne narzędzie pozwalające ustalić położenie jakiegoś punktu na Ziemi i niezbędną pomoc w podróżowaniu. Czy to na papierze, czy – co obecnie coraz bardziej powszechne – w postaci cyfrowej mapa dostarcza informacji o okolicach, w jakich się znajdujemy, i wskazuje najkrótszą drogę. W dawnych czasach mapy służyły również do innych celów. Odkąd – jakieś 40 tys. lat temu – ludzie nauczyli się ryć w skałach znaki graficzne, zaczęli tworzyć coś w rodzaju map, co pomagało im określić swoje miejsce w otaczającym ich świecie. Te najstarsze mapy mówiły człowiekowi nie tylko o jego lokalizacji w konkretnym terenie, lecz także pozwalały na umiejscowienie się w systemie dzieła stworzenia i uznawanych wówczas wartości. Rozpoznawanie miejsca swego położenia w przestrzeni jest podstawową właściwością działania ludzkiego mózgu, którą psychologowie określają mianem zdolności „kognitywnego mapowania”. I o ile zwierzęta potrafią tylko znaczyć swój teren, o tyle człowiek jest jedynym gatunkiem, który potrafi ten teren przedstawić w postaci mapy. ZROZUMIEĆ SENS ŚWIATA Czym zatem jest mapa? Słowo „mappa” pojawiło się w języku polskim w połowie XVII w. Przez ponad 200 następnych lat wysuwano najróżniejsze (często sprzeczne) propozycje definicji tego pojęcia. Dziś, na nasz użytek, zapewne możemy bezpiecznie przyjąć, że mapa to zmniejszony (w sposób określony za pomocą obliczeń matematycznych), uogólniony, graficzny obraz powierzchni Ziemi, innego ciała niebieskiego albo nieba przedstawiony na płaszczyźnie, który za pomocą symboli pokazuje przestrzenny układ rzeczy, poglądów lub zdarzeń istotnych w ludzkim świecie. Chociaż ta definicja może wydawać się mało konkretna, pozwala uniknąć traktowania map wyłącznie jako instrumentów naukowych i dopuszcza możliwość uwzględniania pod tym mianem mnóstwa najróżniejszych dzieł – od map nieba przez astrologiczne, topograficzne, teologiczne, duchowe, statystyczne, polityczne, nawigacyjne po wytwory czystej wyobraźni i produkty artystyczne. Tak szeroka definicja pozwala też objąć swym zakresem wachlarz przeróżnych tradycji kulturowych, włącznie z tym jak i dlaczego rozmaite społeczności tworzą (i tworzyły) mapy: od greckich pinax i łacińskich mappa po chińskie tu i arabskie sura. Na kartach tej książki pojawią się opisy wielu jakże różnych tradycji – poczynając od „mapy” wyrytej w skale przed ponad 3,5 tys. lat, przez mapy wykonane w glinie, techniką mozaiki, na papirusie, skórach zwierzęcych, papierze – aż po media elektroniczne. W Słynnych mapach chcieliśmy przedstawić wybór map sporządzonych w kluczowych momentach dziejów i spróbować objaśnić odpowiedzi, jakich te mapy udzielały na najważniejsze pytania swoich czasów. Jerry Brotton ukazuje sztukę tworzenia map jako zjawisko o skali globalnej – rodzaj działalności wspólnej wszystkim rasom, kulturom i wiarom, choć oczywiście każde z tych dzieł ma (czy miało) inny, sobie tylko właściwy sposób przedstawiania świata, w którym funkcjonuje. Autor udowadnia też, że mimo ponawianych przez wielu kartografów w historii oświadczeń, coś takiego jak „mapa doskonała”, idealna pod każdym względem, po prostu nie istnieje. Każda jest subiektywnym ujęciem tej czy innej kwestii, a każdy obszar można przedstawić na wiele różnych sposobów. Słynne mapy podzielono na pięć części, prezentując je w układzie chronologicznym. Nie oznacza to wcale, że mapy – w miarę postępu w czasie – mapy stawały się coraz dokładniejsze, bardziej wiarygodne naukowo i bardziej poprawne czy zgodne z rzeczywistością. Zamiast tego w każdym rozdziale raczej podkreśla się, do jakiego stopnia mapy są odzwierciedleniem specyficznych potrzeb potencjalnych odbiorców. I dlatego XIII-wieczne mapy z Jerozolimą jako centrum świata były dla człowieka średniowiecza równie prawdziwym obrazem tej ziemi, jak dla nas mapy cyfrowe, z których codziennie korzystamy za pomocą telefonów komórkowych..