Skąd ten faszyzm?

Jeszcze kilkanaście (choć bliżej dwudziestu niż dziesięciu) lat temu ktoś, kto by utrzymywał, że stoimy w obliczu powrotu faszyzmu, zostałby posądzony o grubą przesadę. Tymczasem dziś przekonanie, że faszyzm może powrócić albo już powraca, nie tylko przebija się do głównego nurtu dyskusji politycznych i światopoglądowych, ale nie budzi tam już specjalnego zdziwienia. Wkrótce może stać się wręcz czymś w rodzaju komunału. Jak doszło do takiej zmiany? A przede wszystkim: co miałby właściwie oznaczać powrót faszyzmu i w jakim sensie w historii w ogóle można mówić o powrocie czegokolwiek?
Należałoby zacząć od pytania o to, co powraca, innymi słowy: czym jest faszyzm? Nie tylko od filozofów oczekuje się definicji. Również w debacie publicystycznej, gdy ktoś mówi o faszyzmie, najczęściej od razu bywa postawiony przed koniecznością wytłumaczenia się z użycia tego słowa poprzez jednoznaczne doprecyzowanie jego sensu. Wydaje się, że nie ma w tym nic niestosownego, wręcz przeciwnie – musimy wszak wiedzieć, o czym mówimy. A jednak swego rodzaju definicyjny ferwor, pośpiech w ujednoznacznianiu pojęć niekoniecznie służy dyskusji, i to nawet bardziej filozoficznej niż publicystycznej. Czy da się sformułować jednoznaczną i zwięzłą definicję czegoś takiego jak faszyzm? Można widzieć w nim przede wszystkim pewną ideę albo ‒ mówiąc ściślej ‒ ideologię. Takie podejście wydaje się dość oczywiste, choć przez długi czas odmawiano mu prawomocności. Jak pisze Emilio Gentile, dopiero w latach 70. ubiegłego stulecia wśród badaczy zyskał uznanie pogląd, że faszyzm w ogóle dysponował jakąś spójną i dająca się zrekonstruować wizją świata i w ogóle zasługuje na miano ideologii, a nie był wyłącznie zbrodniczym systemem politycznym . Wszelako to drugie ujęcie (faszyzm jako określony porządek polityczny i instytucjonalny) również pozostaje aktualne. Idąc dalej, można powiedzieć, że faszyzm to nie tylko idee czy poglądy, nie tylko pewna forma organizacji państwa (szczególnie forma totalitarna), ale też pewnego rodzaju postawa, sposób bycia ludzi, których nazywa się faszystami. Tak oto różne akademickie dyscypliny i subdyscypliny – historia idei, historia polityczna, psychologia społeczna, psychoanaliza (by poprzestać tylko na tych kilku) – mogą próbować za pomocą swoich narzędzi teoretycznych i ze swojej perspektywy ujmować zjawisko faszyzmu, za każdym razem negując bądź przynajmniej pomijając pewne jego aspekty.