Gdy Kazimierz Wielki zasiadł na tronie, Polska była na skraju upadku. Jak król uratował kraj przed katastrofą?

Świeżo odrodzone polskie królestwo znajdowało się w krytycznej sytuacji. Potężny król Czech, Jan Luksemburski o Władysławie Łokietku mówił, że to tylko ”król Krakowa”, a nie legalny władca całego polskiego państwa. Wierząc, że wawelski tron należy się tak naprawdę jemu, zorganizował już jedną wyprawę zbrojną na północ i przymierzał się do kolejnej.

Jednocześnie Polska wplątała się w niemal permanentną wojnę z rosnącym w siłę i cieszącym się świetną prasą na Zachodzie zakonem krzyżackim. Rycerze w białych płaszczach przyozdobionych krucyfiksem grabili i zawłaszczali całe połacie królestwa. W 1329 roku w ich ręce wpadł Włocławek, gdzie bez wahania ogołocili miejscową katedrę. Następnie obrabowali Nakło i Raciąż, gdzie spoczywały skarby kujawskich biskupów. Opanowali także Radziejów – tę samą mieścinę, w której przez kilka lat ukrywała się królowa (a wtedy jeszcze księżna) Jadwiga kaliska.

W 1331 roku Krzyżacy złupili Gniezno i Żnin. W 1332 już całe Kujawy – ojcowizna Łokietka, kraj jego młodości i najwierniejsza mu prowincja – znalazły się w rękach wroga. W toku wojny Polacy byli stale w defensywie. Nawet największa bitwa tego konfliktu, stoczona pod Płowcami w 1331 roku, zakończyła się nie zwycięstwem, ale w najlepszym razie remisem. Opóźniła o rok i tak nieunikniony upadek Kujaw.

Władysław Łokietek po bitwie pod Płowcami. Obraz z Albumu jubileuszowego wydanego w 1910 roku.

Nowy król, stare problemy

2 marca 1333 roku zdruzgotany ciągłymi porażkami i uginający się pod ciężarem starości Władysław Łokietek wyzionął ducha. Doznał, jak się podejrzewa, ataku paraliżu. Królem został 23-letni Kazimierz. I to na jego barkach spoczęło zadanie uratowania kraju, na którego czyhali dwaj potężni sąsiedzi – i potencjalni zaborcy.

Do zadania przystąpił nie z mieczem w dłoni, ale z rozsądnym namysłem, który w przyszłości zapewni mu przydomek Kazimierza Wielkiego. Trudno dzisiaj rozstrzygać, na ile działał samodzielnie. Wydaje się wielce prawdopodobne, że decydującą rolę odegrał nawet nie on, ale potężne kobiety z otoczenia króla: jego matka, królowa-wdowa Jadwiga oraz siostra, królowa węgierska Elżbieta Łokietkówna.

To one zacieśniły istniejący już wcześniej sojusz między Polską i Węgrami. I pomogły uczynić z niego narzędzie pozwalające wyprowadzić kraj Piastów z śmiertelnie niebezpiecznej izolacji.

Niezastąpiony sojusznik

Węgry, rządzone przez schorowanego Karola Roberta z dynastii Andegawenów znajdowały się w okresie niezwykłego rozkwitu. Właśnie w tych latach stały się najważniejszym centrum wydobycia złota w Europie. I nie tylko w Europie – bo historycy szacują, że nawet jedna trzecia całego, globalnego zapotrzebowania na ten cenny kruszec była zaspokajana przez Madziarów.

Węgrzy mieli góry złota, zastępy karnych żołnierzy, a także grono ślepo oddanych królowi (albo raczej: skutecznie złamanych i zastraszonych) baronów. Niektórzy węgierscy historycy twierdzą nawet, że była to monarchia absolutna, na setki lat przed tym, jak absolutyzm przyjął się na Zachodzie.

Karol Robert i Elżbieta Łokietkówna dysponowali też prawdziwym morzem ludzi. Rosnące w siłę imperium zamieszkiwały nawet trzy miliony poddanych, podczas gdy w państwie Kazimierza mogło żyć osiemset, najwyżej dziewięćset tysięcy osób.

_Elżbieta Łokietkówna w otoczeniu dworu na grafice ks. Pillatiego. _

Dysproporcja była olbrzymia również na polu dyplomacji. Polskę traktowano jak państwo sezonowe, a często wręcz – jak chłopca do bicia, który nie powinien podskakiwać starszym. Większość władców Europy nawet nie uważała Piastów za prawdziwych królów, bo przecież prawo do tytułu polskiego monarchy rościł sobie także władca Czech. Gdy w 1320 roku papież wyraził zgodę na koronację Łokietka, wpierw trzeba go było przekupić i przekonać do przymknięcia oczu na te właśnie, konkurencyjne roszczenia.

Karol Robert tymczasem na tym etapie cieszył się powszechnym szacunkiem. Czescy Luksemburgowie byli z nim zaprzyjaźnieni; władze zakonu krzyżackiego czuły względem niego respekt. To nie był człowiek, któremu wypadało odmawiać. Gdy w 1335 roku zaprosił sąsiednich władców na swój zamek w Wyszehradzie, przybył każdy, kogo wizyty oczekiwano.

Niezwykle kosztowne spotkanie

Pojawili się król Czech Jan Luksemburski oraz jego syn Karol, rządzący na Morawach. Przyjechał książę saski Rudolf, a także książę Brzegu na Śląsku, Bolesław III Rozrzutny. Przybyła delegacja Krzyżaków z dwoma komturami na czele. Wreszcie, już w pięć lat po poprzedniej, zakończonej katastrofą wizycie, stawił się też król Polski Kazimierz.

_Jan Luksemburski. Popiersie z katedry św. Wita. _

Wraz z każdym z dynastów przywędrowały olbrzymie orszaki, złożone nawet z setek dworzan, rycerzy, służących. Łącznie grube tysiące łakomych, a często też nawykłych do życia w luksusie obcokrajowców. Karol Robert gwarantował, że wszystkim im zapewni wyżywienie, kwatery i należytą rozrywkę. Czekało go przedsięwzięcie olbrzymie w skali i bajecznie drogie.

Rodzima, węgierska kronika podaje, że podczas obiadu wydanego dla króla Czech i jego towarzyszy na stoły wyłożono dwa i pół tysiąca bochnów chleba. Podobna uczta z udziałem polskiego orszaku, najwidoczniej skromniejszego, pochłonęła tysiąc pięćset bochnów. Wytoczono na nią przy tym sto osiemdziesiąt beczek wina. A przecież, poza jedzeniem i trunkami, wykosztować trzeba się było też na odpowiednie prezenty.

Król czeski Jan Luksemburski dostał od swojego węgierskiego przyjaciela pięćdziesiąt srebrnych pucharów, dwa zdobione kołczany, trzy piękne pasy, ekskluzywną szachownicę, dwa ponoć bezcenne siodła, drogi nóż i perły. Skromniejsze dary powędrowały również do pozostałych gości, a wszystko po to, by stworzyć odpowiednią atmosferę do politycznych układów.

Rozmowy, które zmieniły losy Polski

Był listopad 1335 roku i w najwspanialszym węgierskim pałacu, pełniącym w tym czasie wręcz rolę stolicy państwa, zawarto traktat, który pozwolił nie tylko uratować Polskę, ale też – wprowadzić ją do Europy jako równorzędnego z sąsiadami gracza.

Król Czech pod naciskiem węgierskiego władcy zrezygnował ze swoich roszczeń względem Piastów, choć nie zrobił tego (rzecz jasna) za darmo. Kazimierz miał w zamian zrzec się jakichkolwiek praw do Śląska, a więc jednej z najważniejszych historycznych prowincji państwa Piastów. Co więcej, król miał zapłacić sowity okup.

Za rezygnację z tytułu władcy Polski Jan Luksemburski zażądał dwudziestu tysięcy kop groszy praskich. Suma – zapisywana w ten sposób przez wszystkie podręczniki do historii – nie brzmi szczególnie imponująco. Tymczasem dwadzieścia tysięcy kop to aż milion dwieście tysięcy monet. Łącznie ponad trzy i pół tony srebra. Za taką ilość kruszcu można było wówczas kupić na przykład cztery tysiące koni, siedemnaście tysięcy mieczy albo… czterdzieści tysięcy krów. Suma, jakiej oczekiwali Czesi, wystarczyłaby też do nabycia dwudziestu okazałych zamków lub nawet sześćdziesięciu miasteczek.

Ruiny zamku w Wyszehradzie. Zdjęcie współczesne.

Była to kwota prawdziwie astronomiczna. Przede wszystkim zaś: pozostająca poza zasięgiem znajdującego się na dorobku i obciążonego wojennymi kosztami Kazimierza.

Szwagier, mediator, żyrant

Król wiedział dobrze, że bez pokoju z Czechami nie zdoła wyjść na prostą. Zgodził się zapłacić dwie trzecie żądanej sumy. Resztę długu miał uregulować najpóźniej do Wielkanocy. Dostał więc na zebranie fortuny niewiele ponad cztery miesiące.

Zdesperowany, zgodził się na te warunki, w ostatniej chwili poratował go jednak zamożny szwagier. Karol Robert pożyczył Kazimierzowi potrzebną kwotę i w efekcie nic już nie blokowało podpisania paktu.

Karol Robert u schyłku swego życia. Litografia z początku XIX wieku.

Królowie Czech i Polski zawarli pokój, a następnie sojusz. W Wyszehradzie udało się też, przynajmniej chwilowo, wygasić konflikt państwa Piastów z Krzyżakami. Kazimierz wracał do kraju mocno zbiedniały, ale za to spokojny o swoją najbliższą przyszłość.

Cały kongres miał przejść do historii jako jedno z najważniejszych wydarzeń we wspólnej historii państw regionu. Do dzisiaj zresztą, na pamiątkę spotkania w 1335 roku, współpraca Czech, Polski, Węgier i Słowacji odbywa się w ramach nieformalnej ”grupy wyszehradzkiej”.

*O autorze: *Kamil Janicki, redaktor naczelny "Ciekawostek historycznych". Historyk, publicysta i pisarz. Autor książek wydanych w łącznym nakładzie prawie 150 000 egzemplarzy, w tym bestsellerowych “Pierwszych dam II Rzeczpospolitej”, “Żelaznych dam”, "Dam złotego wieku", "Epoki hipokryzji" i "Dam ze skazą". W listopadzie 2017 roku ukazała się jego najnowsza książka: "Damy polskiego imperium"

Dowiedz się więcej o Kazimierzu Wielkim i niezwykłych kobietach, które odegrały kluczową rolę w jego życiu dzięki książce Kamila Janickiego: ”Damy polskiego imperium”. Kliknij i kup z rabatem w księgarni wydawcy.

Spodobał Ci się ten artykuł? Na łamach portalu CiekawostkiHistoryczne.pl przeczytasz również o tym, jak doszło do małżeństwa między polskim królewiczem i poganką z Litwy