76 lat spekulacji. Zamach czy nieszczęśliwy wypadek lotniczy?

Brytyjsko-polski historyk, profesor Uniwersytetu Londyńskiego Norman Davies zafascynował się naszym krajem z przekory do opinii, które słyszał o Polsce. W czasie zimnej wojny większość osób na Zachodzie bez większego zastanowienia zaliczała nas do Europy Wschodniej, której mieszkańcy, z trudnych do zrozumienia powodów, wybrali socjalizm i podporządkowali się komunistycznej partii, jako "przewodniej sile narodu", oraz zwierzchnictwu ZSRR.

Davis w rozmowie z Radkiem Sikorskim tak wspomina swoją pierwszą podróż do naszego kraju: "Tuż przed przyjazdem do Polski zatrzymaliśmy się w Berlinie Zachodnim, gdzie byliśmy przedmiotem propagandowego blitzu ze strony urzędników niemieckich, którzy próbowali nas przekonać, że Polacy to potworni ludzie, gdyż zabrali im całe wschodnie Niemcy. To mnie otworzyło na Polskę…".

Dalsza część artykułu pod materiałem wideo

Wkrótce Davies przekonał się, że Polska diametralnie różni się od tego, czego o niej się uczył. "Polska zafascynowała mnie przede wszystkim uczuciowo; jest dla mnie atrakcyjna i pełna życia" – twierdzi dyrektor wydziału historii w Szkole Studiów Słowiańskich Uniwersytetu Londyńskiego. Natomiast z historycznego punktu widzenia jest krajem usytuowanym w miejscu, które determinowało niezwykłą i przebogatą historię, naznaczoną wieloma tragicznymi wydarzeniami. Była zbyt mała, aby na dłuższą metę konkurować na równych warunkach z wielkimi sąsiadami, a jednocześnie zbyt duża, aby zostawić ją w spokoju.

Wydarzenia z okresu II wojny światowej potwierdzają tę tezę. Jak twierdzi Norman Davies w eseju "Polska na uchodźstwie. Gibraltar 1943" wchodzącego w skład książki "Mała Europa. Szkice polskie", podczas bitwy o Anglię, w której złożone z polskich pilotów eskadry myśliwskie odegrały kluczową rolę, byliśmy dla Brytyjczyków "pierwszym sojusznikiem".

Jednak, gdy Armia Czerwona zaczęła gromić armię Hitlera na wschodnim froncie, tyran Stalin, który w latach 30. dopuścił się masowych mordów na niespotykaną wcześniej skalę, w latach 1939 – 1941 był partnerem Hitlera, zamienił się w "wujka Joego", któremu można, a nawet trzeba wszystko wybaczyć.

Z tego też powodu nikt w Wielkiej Brytanii nie chciał uwierzyć, że Katyń nie był zbrodnią niemiecką, a ci, którzy z "niemal całą pewnością" ustalili, po czyjej stronie leży wina, wstrzymali publikację raportu dotyczącego zbrodni w Lesie Katyńskim.

Sikorski też nie wskazał publicznie winowajców i skierował sprawę do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Oburzył tym zarówno rodaków, którzy byli przekonani, że polskich oficerów zamordowało stalinowskie NKWD, jak i Stalina, który wzywał wszystkich zachodnich sojuszników do poparcia twierdzenia, że żołnierze stali się ofiarami zbrodni nazistowskiej. Niezadowolony z tego półśrodka, przywódca ZSRR zerwał stosunki dyplomatyczne z Polską. Czy był jednak w stanie, czy miał takie możliwości, aby zemścić się na Sikorskim, doprowadzając do jego śmierci?

Z powodu okoliczności katastrofa w Gibraltarze stała się przedmiotem licznych teorii spiskowych. Żadna z nich nie została udowodniona w sposób naukowy, a część została wykluczona przez wyniki śledztwa z 2009 r., w którym ustalono, że śmierć Władysława Sikorskiego nastąpiła wskutek obrażeń wielonarządowych, typowych dla ofiar wypadków komunikacyjnych lub upadku z wysokości (dokonano wówczas ekshumacji i sekcji zwłok Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych). Wielu Polaków wciąż jednak uważa, że generała Sikorskiego zamordowano, a głównym, ale nie jedynym podejrzanym jest Józef Stalin.

Z perspektywy czasu śmiało można stwierdzić, że na tragicznej śmierci Sikorskiego on zyskał najwięcej. Konsekwencją katastrofy w Gibraltarze było znaczne osłabienie pozycji polskiego rządu na uchodźstwie, co w połączeniu z coraz większą dominacją Stalina w Wielkiej Koalicji, rozpoczęło stopniowy proces porzucania Polski przez zachodnie mocarstwa.

Nie ulega wiec wątpliwości, że Stalin miał motyw, aby wydać rozkaz zlikwidowania generała Sikorskiego. W jego wrogie nastawnie do Polski, a z powodu Katynia, szczególnie do polskiego premiera, nikt chyba nie wątpi. Pytanie, czy miał sposobność?

Element, który pasował do teorii zamachu na generała, był związany z faktem, że na początku lipca 1943 r. na Gibraltarze przebywał także ambasador ZSRR w Londynie Iwan Majski. Gubernator Gibraltaru powitał ambasadora, ugościł go posiłkiem i nawet nie wspomniał o obecności Sikorskiego, co jednak nie oznacza, że Majski nie wiedział, gdzie znajduje się polski premier i gdzie stoi jego samolot. Davis w tym miejscu jest zdania, że podczas tego krótkiego pobytu na Gibraltarze agenci NKWD, których w otoczeniu Majskiego na pewno nie brakowało, raczej nie mieli możliwości dostępu do samolotu Sikorskiego.

Brytyjsko-polski historyk na przykładzie m.in. tragicznych wydarzeń z dnia 4 lipca 1943 r. pokazuje, jak skomplikowany jest temat polskiej polityki na arenie międzynarodowej. W ostatnim wywiadzie dla WP Davies przypomniał: "Z geograficznego punktu widzenia Polska w oczywisty sposób zajmuje centralne miejsce w Europie, ale jej rola i znaczenie na poziomie politycznym czy ekonomicznym wciąż się zmieniają, nijak nie można powiedzieć, że w różnych epokach były one takie same. Obowiązkiem historyka jest badać i opisywać, jak to się zmieniało. Stąd ta książka".

Wydarzenia z dnia 4 lipca 1943 r. powszechnie uważane są za katastrofę lotniczą, jednak jej okoliczności do dzisiaj nie zostały w pełni wyjaśnione. Mimo upływu 76 lat spekulacji nie brakuje. Podobnie będzie zapewne z katastrofą pod Smoleńskiem.

Davies wspomina o nowej teorii, którą próbuje zweryfikować. Mówi ona o celowym uszkodzeniu samolotu na płycie lotniska w Gibraltarze przez osobę należącą do NZS, radykalnie prawicowego ugrupowania, które powstało podczas wojny i odmówiło podporządkowania się rządowi na uchodźstwie.

Norman Davies w książce "Mała Europa. Szkice polskie", dostępnej w formie audiobooka w serwisie audioteka.com, nie udziale ostatecznych odpowiedzi na wszystkie historyczne zagadnienie w niej poruszane. To pozycja, która bada, opisuje oraz skłania do myślenia.

W najnowszym odcinku podcastu "Clickbait" awanturujemy się o "Awanturę" na Netfliksie, załamujemy ręce nad przedziwną zmianą w HBO Max, a także rozmawiamy o największym serialowym szoku 2023 roku. Możesz nas słuchać na Spotify, w Google Podcasts, Open FM oraz aplikacji Podcasty na iPhonach i iPadach.