pedagogika. Doświadczenia szkolne pierwszego rocznika reformy edukacji. Studium teoretyczno-empiryczne

Wprowadzenie W styczniu 2005 roku przy ówczesnym Zakładzie Pedagogiki Szkolnej na Wydziale Studiów Edukacyjnych UAM w Poznaniu powołałam zespół badawczy, który pod moim kierunkiem u progu roku akademickiego 2005/2006 rozpoczął badania podłużne maturzystów 2005’ – studentów I roku naszego uniwersytetu. Zespołowe badania pod tytułem Studenci UAM 2005/06–2009/10. Doświadczenia szkolne I rocznika reformy edukacji a zmiany zasobów jego kapitału społecznego w warunkach szkoły wyższej. Badania panelowe obejmują dwa podtematy: 1) Studenci I roku UAM o swoich szkołach. Z doświadczeń pierwszego rocznika reformy edukacji. Badania retrospektywne. 2) Uniwersytet jako miejsce kształtowania i rozwijania kapitału społecznego. Z doś­wiadczeń studentów. Badania panelowe. Badania są „wzdłuż czasu”, czyli – inaczej mówiąc – „wzdłużne”, jako że obejmują trzy fale pomiarem punktowym tych samych studentów, więc będących na I, III i V roku studiów. Ze względu na problematykę, dobór próby i zasięg czasowy można nawet uznać je za unikatowe. Tak zresztą ocenili je recenzenci projektu, na realizację badań otrzymaliśmy bowiem w 2007 r. grant MNiSW (nr 3821/HO3/2007/32), w ramach którego dokonaliśmy dwóch pomiarów studentów (próba badawcza około 1500 osób z 12 Wydziałów). Przeprowadziliśmy także trzeci pomiar, ale już dzięki finansowemu wsparciu macierzystego Wydziału. Aktualnie przygotowujemy raporty i monografie z drugiej fali badań i dokonujemy wstępnego oglądu wyników badań z trzeciej fali. Przedkładana Czytelnikom pierwsza część raportu (pierwszy tom) prezentuje, najkrócej mówiąc, odtworzony przez nas z odpowiedzi studentów I roku UAM (na pytania ankiety Studenci I roku UAM 2005/2006 o swoich szkołach) wizerunek ich szkół trzech szczebli kształcenia (szkoły podstawowej, gimnazjum i liceum). Wizerunek ten (zmienna objaśniana/zależna) jest analizowany i interpretowany z uwzględnieniem zasobów osobowych – właściwości psychologicznych badanych osób i rodzinno-środowiskowo-szkolnych (zmienne objaśniające/niezależne). Są to zatem badania przekrojowe niemierzące związków przyczynowych między zmiennymi, ale statystyczne. Rekonstruując szkolne doświadczenia badanych studentów – maturzystów 2005’, próbujemy w odwołaniu do Brunerowskiej koncepcji edukacji (Bruner 2006), która w swych ramach stwarza (oferuje) uczniom warunki doświadczania sprawstwa, refleksji i współpracy, czyli partycypację w prorozwojowej kulturze szkoły – odpowiedzieć na pytanie: jak bogaty kontekst rozwoju stwarzały szkoły trzech szczebli kształcenia w retrospekcji ich absolwentów – pierwszego rocznika reformy. Podejmujemy zatem próbę diagnozy i oceny polskiej szkoły „na starcie” reformy edukacyjnej z 1999 roku poprzez rekonstrukcję doświadczeń maturzystów 2005’. W roku akademickim 2015/2016 planujemy powtórzyć badania za pomocą tych samych narzędzi badawczych. Podkreślmy tu, że nasza diagnoza została sporządzona na podstawie wypowiedzi maturzystów – już studentów I roku. Toteż źródłem informacji byli tylko ci, którzy osiągnęli już pewien szczebel sukcesu edukacyjnego – nie tylko dlatego, że zdali egzamin maturalny, ale pokonali próg podjęcia studiów uniwersyteckich. Byli zatem poddani „selektywnym procedurom kwalifikującym” (por. Melosik 2002, s. 173). Nie odtwarzaliśmy wizerunku szkół osób, które z różnych względów nie podjęły kształcenia na poziomie akademickim. Oddana do rąk Czytelników książka stanowi zatem pierwszą cześć obszernego raportu z pierwszej fali badań obejmującą tylko doświadczenia szkolne studentów I roku UAM. Druga część (drugi tom) – w trakcie przygotowania – również będzie poświęcona szkole, tylko w innym aspekcie, mianowicie, korzystając z odpowiedzi studentów dotyczących ich doświadczeń szkolnych wykorzystanych w pierwszym tomie – dokonamy próby analizy i oceny roli szkół niższego szczebla w procesie kształtowania i rozwoju kapitału społecznego. O ile opracowywanie danych w pierwszym i drugim tomie odbywa się wedle procedur statystycznych weryfikujących hipotezy, o tyle zgromadzony materiał w odpowiedzi na otwarte pytanie: „Jak to jest być uczniem z perspektywy studenta I roku?” – pozwoli nam w trzecim tomie „pogrążyć się w świecie ludzi, których badamy” (określenie zaczerpnięte z: Feinberg, Soltis 2000), jest bowiem przyporządkowany paradygmatowi interpretatywnemu. Kolejne tomy, obejmujące raporty z drugiej i trzeciej fali badań, będą publikowane sukcesywnie. Informacja o ich treści byłaby teraz przedwczesna, dotyczą bowiem doświadczeń pierwszego rocznika reformy wynoszonych ze studiów na UAM w latach 2005/2006–2009/2010. Wszystkie tomy tworzą serię wydawniczą pt. „Maturzyści 2005’ – Studenci UAM w Poznaniu”. Ujmując rzecz perspektywicznie, już teraz nadmienię, że w najbliższych latach w jej skład wejdą także bardziej szczegółowe monografie przygotowane indywidualnie przez członków Zespołu w ramach jednej pracy doktorskiej i kilku rozpraw habilitacyjnych. Zespół badawczy tworzą następujące osoby: – z Uniwersytetu im. A. Mickiewicza: prof. zw. dr hab. Maria Dudzikowa (kierownik Zespołu), dr Renata Wawrzyniak-Beszterda (zastępca kierownika), dr Karina Knasiecka-Falbierska, dr Sylwia Jaskulska oraz włączony później mgr Mateusz Marciniak; – z Uniwersytetu Zielonogórskiego: dr Ewa Bochno, mgr Ireneusz Bochno oraz dr Anita Famuła-Jurczak; – z Uniwersytetu Rzeszowskiego: dr Ewa Tłuczek-Tadla. W tym miejscu chcę wyrazić radość, że udało nam się stworzyć Zespół, który podjął tak ambitne zadania. Można dziś zauważyć niedostatek szeroko zakrojonych badań pedagogicznych, co podkreślił na V Zjeździe Pedagogicznym między innymi Tadeusz Lewowicki, ówczesny przewodniczący Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN. Słabościami badań pedagogicznych są ich „(nadmierna) wycinkowość, atomizacja i indywidualna forma realizacji”, a także badania sondażowe prowadzone na grupach niespełniających wymogu reprezentatywności. Profesor twierdzi, iż: Atomizacja i indywidualne wykonawstwo spowodowane są m.in. niewielkimi nakładami na badania, lecz także nieufnością do badań zespołowych przy awansach naukowych, a zapewne również pewnego rodzaju wygodnictwem badaczy, którzy spostrzegają przyzwolenie na obniżenie wymagań (Lewowicki 2005, s. 117). Nasze szeroko zakrojone badania, których zaledwie część prezentujemy w tym opracowaniu – otwierającym wielotomową serię „Maturzyści 2005’ – Studenci UAM w Poznaniu”, odzwierciedlają zatem zapotrzebowanie środowisk zainteresowanych kondycją polskiej szkoły. Z racji obiektu badań, którym była młodzież akademicka (matura 2005’) jako pierwszy rocznik reformy z 1999 roku, można uznać je za pionierskie. Pragnę więc podziękować Zespołowi za odwagę i bezinteresowność (pracujemy bez honorariów) podjęcia tak rozległych w czasie, niełatwych koncepcyjnie i organizacyjnie badań. Badania diachroniczne bowiem, z istoty postępowania wymagające znacznych nakładów czasu i wysiłku, są rzadkością nie tylko w warsztatach polskich pedagogów, ale i zachodnich, aczkolwiek dokonywanie pomiarów rozciągniętych w czasie, zezwalających na dynamiczne i wieloaspektowe ujęcie badanych zjawisk, jak zauważa Klaus Hurrelmann (1994, s. 77), należy do „najbardziej skutecznych metod przedstawiania zmian współzachodzących między warunkami jednostkowego i społecznego rozwoju”. Dziękuję zatem Zespołowi. Wszyscy wnosili swój wkład w tę naszą pracę adekwatnie do możliwości. Szczególnie wdzięczna jestem dr Renacie Wawrzyniak-Beszterdzie za pełne zaangażowania koordynowanie pracami Zespołu. Choć niekiedy bywało niełatwo – musimy wszak dzielić czas przeznaczony na realizację projektu badawczego z dydaktyką akademicką, a ten z kolei z obowiązkami rodzinnymi (większość członków Zespołu to rodzice małych dzieci) – to przekonanie o sensie podjętego naukowego trudu, wzajemna pomoc i zaufanie pozwoliły nam przezwyciężyć niejedną krytyczną chwilę. Jako Zespół badawczy chcemy podziękować tym wszystkim, którzy wspierali realizację naszego projektu, wspierają i – mamy nadzieję – będą nadal nas wspierać. Jesteśmy wdzięczni za pomoc, którą otrzymaliśmy w macierzystej uczelni. Dziękujemy serdecznie J.M. Rektorowi UAM (kadencja 2005–2008) prof. zw. dr. hab. Stanisławowi Lorencowi, Prorektorowi UAM (kadencja 2005– – 2008) prof. zw. dr. hab. Kazimierzowi Przyszczypkowskiemu oraz Dziekanowi Wydziału Studiów Edukacyjnych (kadencja 2005–2008) prof. dr. hab. Wiesławowi Ambrozikowi za wydatną pomoc finansową i organizacyjną. Wdzięczni jesteśmy obecnemu Dziekanowi prof. Zbyszkowi Melosikowi. Jego życzliwość i zrozumienie dla naszych przedsięwzięć badawczych ułatwiły pokonanie niejednej trudności. Przeprowadzenie badań możliwe było dzięki pomocy Dziekanów wszystkich Wydziałów naszego Uniwersytetu oraz nauczycieli akademickich prowadzących zajęcia, którzy umożliwili nam spotkania ze studentami. Dziękujemy też prof. dr. hab. Ryszardowi Cichockiemu (z Instytutu Socjologii i Centrum Badania Jakości Życia) – konsultacje z nim pomogły nam wypracować narzędzia dokumentujące dane osobowe badanych. Wdzięczni jesteśmy mgr. Tomaszowi Ptaszyńskiemu (Instytut Psychologii UAM) za cierpliwą współpracę z nami, konsultacje statystyczne oraz przygotowanie obliczeń. Nie udałoby się nam zrealizować tego badawczego projektu bez udziału grupy współpracowników, którzy wsparli nas na etapie prowadzenia badań i kodowania wyników. Cały ten wysiłek organizacyjny koordynował mgr Mateusz Marciniak, którego zaangażowanie trudno przecenić. Dziękujemy zespołowi naszych ankieterów: dr Renacie Komorowskiej-Iluk, mgr Barbarze Pniewskiej, mgr. Marcinowi Jaskulskiemu, mgr. Marcinowi Jędraszczykowi oraz mgr. Michałowi Klichowskiemu. * * * Z satysfakcją zatem oddajemy do rąk Czytelników pierwszy tom cyklu „Maturzyści 2005’”. Jego struktura jest przejrzysta – pierwszy rozdział przybliża podstawy teoretyczno-metodologiczne naszych badań: Studenci I roku UAM o swoich szkołach. Z doświadczeń pierwszego rocznika reformy edukacji. Badania retrospektywne. Rozdział drugi prezentuje badanych studentów w świetle zmiennych niezależnych, trzeci przybliża Jakość treściowego wizerunku szkoły i jej uwarunkowania. Z doświadczeń studentów, w następnym zaś rozdziale zestawiamy wnioski z badań i rekomendacje. Tom kończymy rozdziałem zatytułowanym Ku sprawstwu, współpracy i refleksyjności poprzez ich doświadczanie w edukacji szkolnej. Brunerowskie przesłanie w praktyce. Poszczególne fragmenty opracowania mają swoich autorów, toteż są przez nich sygnowane nazwiskami. Maria Dudzikowa Poznań, czerwiec 2010

Książka należy do tych lektur, na które się czeka z dużą niecierpliwością. Brakuje nam rozpraw naukowych, które łączą w sobie solidną podstawę teoretyczną z oryginalnością i wiarygodnością przeprowadzonych badań empirycznych. Właściwie osadzono własny zamysł badawczy na tle istniejącej już wiedzy o szkole w kontekście przemian ustrojowych zachodzących wokół niej i w niej. Badania są unikatowe, gdyż rzadko prowadzi się zespołowe badania podłużne, które na domiar wszystkiego, co o nich najlepszego można by powiedzieć, są jeszcze uchwyceniem cząstki dziejowych procesów. Z recenzji prof. zw. dr. hab. Bogusława Śliwerskiego Pionierskość tego studium teoretyczno-empirycznego odnosi się nie tylko do przedmiotu badań, to znaczy uczniowskich doświadczeń na każdym ze szczebli systemu oświatowego, ale zawiera się w tym, że po raz pierwszy sporządzony został konsekwentny obraz szkolnej edukacji widzianej przez pryzmat teorii kultury edukacji, odczytany z tego, co zapamiętali absolwenci tych szkół – studenci I roku studiów. […] Książka – ze względu na swoje walory poznawcze – ma fundamentalne znaczenie dla polityki i praktyki oświatowej. Jej treści nie tylko pozwalają rozumieć mechanizmy rządzące szkolną edukacją, ale wskazują najbardziej newralgiczne elementy szkolnej pedagogii. Uwzględnienie ich w projektowaniu pracy szkoły i zarządzaniu oświatą może stać się prawdziwym punktem zwrotnym zmiany edukacyjnej. Z recenzji prof. zw. dr hab. Marii Czerepaniak-Walczak Drogie Koleżanki i Koledzy! Jako szkolnik i jednocześnie członek zespołu badawczego kierowanego przez prof. zw. dr hab. Marię Dudzikową z radością informuję, iż ukazała się nasza książka: I tom serii MATURZYŚCI 2005’ – STUDENCI UAM W POZNANIU pt. Doświadczenia szkolne pierwszego rocznika reformy edukacji. Studium teoretyczno–empiryczne (pod redakcją naukową Marii Dudzikowej i Renaty Wawrzyniak–Beszterdy; z udziałem:Ewy Bochno, Ireneusza Bochno, Anity Famuły-Jurczak, Sylwii Jaskulskiej, Kariny Knasieckiej Falbierskiej, Mateusza Marciniaka, Ewy Tłuczek Tadli). Jest to pierwsza część raportu (I tom) z naszych panelowych badań zespołowych. Nieczęsto podejmuje się takie badania. Ich wyjątkowość tkwi w tym, iż są panelowe – trzykrotnemu pomiarowi poddaliśmy tych samych studentów UAM 2005/06 – 2009/10, będących odpowiednio na I, III i V roku studiów. Jak podkreśla Profesor Dudzikowa we Wprowadzeniu do I tomu badania diachroniczne „z istoty postępowania wymagające znacznych nakładów czasu i wysiłku, są rzadkością nie tylko w warsztatach polskich pedagogów, ale i zachodnich”. Było to dla nas duże wyzwanie organizacyjne i merytoryczne ze względu na problematykę, zasięg czasowy oraz dobór próby. W książce omawiamy tylko fragment wyników badań panelowych – staramy się odtworzyć wizerunek szkół trzech szczebli kształcenia na podstawie odpowiedzi studentów I roku UAM. Zanim napiszę jednak o książce wymienię kolejne tomy serii (znajdują się już w druku), by zasygnalizować tematykę całych badań. Drugi tom także poświęcony będzie szkole, ale na doświadczenia szkolne spoglądamy z innej perspektywy – próbujemy wskazać jaka jest rola szkół poszczególnych szczebli kształcenia w kształtowaniu i rozwijaniu kapitału społecznego. Raport z pierwszego etapu badań zamyka trzeci tom serii – monografia Profesor Maria Dudzikowej, która analizuje materiał zgromadzony w odpowiedzi na otwarte pytanie: Jak to jest być uczniem z perspektywy studenta I roku? W druku znajduje się także tom IV, w którym analizujemy wyniki drugiego pomiaru. Kolejny tom, którego wydanie dopiero planujemy, będzie obejmował raport z trzeciej fali badań panelowych. Dodatkowy walorem książki jest to, że stanowi ona wynik pracy zespołowej. Profesor Maria Dudzikowa we Wprowadzeniu do tomu dziękuje nam (Zespołowi) za „odwagę i bezinteresowność (pracujemy bez honorariów) podjęcia tak r o z l e g ł y c h w czasie, niełatwych koncepcyjnie i organizacyjnie badań. [...] Wszyscy wnosili swój wkład w tę naszą pracę adekwatnie do możliwości. Szczególnie wdzięczna jestem dr Renacie Wawrzyniak- Beszterdzie za pełne zaangażowania koordynowanie pracami Zespołu. Choć niekiedy bywało niełatwo – musimy wszak dzielić czas przeznaczony na realizację projektu badawczego z dydaktyką akademicką, a ten z kolei z obowiązkami rodzinnymi (większość członkow Zespołu to rodzice małych dzieci) – to przekonanie o sensie podjętego naukowego trudu, wzajemna pomoc i zaufanie pozwoliły nam przezwyciężyć niejedną krytyczną chwilę.” I my jesteśmy bardzo wdzięczni Profesor. Powołała nasz Zespół, zainicjowała i zaprojektowała koncepcję badań, jak również serię wydawniczą. Nasza współpraca nie jest łatwa, gdyż Profesor (o czym na pewno pamiętacie z Letnich Szkół) ma „żelazną rękę”. Profesor wiele wymaga od siebie i od innych – właśnie dlatego ta wspólpraca jest efektywna. Dziękujemy za zaufanie, którym Profesor nas obdarzyła i za otrzymanie niezwykłej szansy rozwoju jako badacze. Efektem opisanej powyżej pracy jest między innymi I tom serii „Matrurzyści 2005’...”. Cieszymy się zatem i dzielimy z Wami naszą radością. Przybliżę pokrótce zawartość książki. Ramy tomu wyznacza teoria. Jego konstrukcja jest przejrzysta – składa się z trzech części. W pierwszej Profesor Dudzikowa przybliża podstawy teoretyczne naszych badań. Przede wszystkim rekonstruuje Brunerowską koncepcję edukacji, która stwarza uczniom (oferuje) warunki doświadczania sprawstwa, refleksji i współpracy, czyli partycypację w prorozwojowej kulturze szkoły. Te ramy teoretyczne wyznaczają całą koncepcję badań i są dla nas punktem odniesienia. Druga część książki to rozdziały empiryczne, w których prezentujemy wyniki badań odwołując się do założeń teoretycznych. Najpierw, nakreślamy portret próby w świetle zasobów osobowych, rodzinnych i środowiskowo-szkolnych. W kolejnym rozdziale prezentujemy jakość treściowego wizerunku szkoły i jej uwarunkowania z doświadczeń studentów. Omawiamy w nim sześć zbadanych obszarów szkoły: lekcję, lekcję wychowawczą, relacje nauczyciel-uczeń, relacje rówieśnicze, ofertę pozalekcyjną oraz kontekst organizacyjny szkoły. Część empiryczną kończymy wnioskami i rekomendacjami, w których między innymi zestawiamy stopień zadowolenia ze szkoły z jakością jej wizerunku oraz dokonujemy próby porównania jakości wizerunku szkół różnych szczebli kształcenia. Ostatnią (trzecią) część naszej książki, nadającą jej konstrukcję ramową stanowi rozdział o wielce wymownym tytule: Ku sprawstwu, współpracy i refleksyjności poprzez ich doświadczanie w edukacji szkolnej. Brunerowskie przesłanie w praktyce. W części tej Maria Dudzikowa między innymi w odniesieniu do idei i zasad Brunerowskiej koncepcji edukacji podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie: Jaki obraz polskiej szkoły wyłania się z jej wizerunku utworzonego z rekonstrukcji doświadczeń pierwszego rocznika reformy edukacji 1999’, a więc maturzystów 2005’, podejmujących studia uniwersyteckie? Swoja analizę przeprowadza z różnych perspektyw i kończy podrozdziałem zatytułowanym Jerome Bruner i co dalej?, bo wprowadzanie zmian w szkolnictwie jest w praktyce kwestią bardzo złożoną. Nasz tom uzyskał pozytywne recenzje (zobaczcie okładkę poniżej), korzystając z okazji dziękujemy więc recenzentom: prof. zw. dr. hab. Bogusławowi Śliwerskiemu oraz prof. zw. dr. hab. Marii Czerepaniak-Walczak. ** Z pozdrowieniami z Poznania Mateusz Marciniak