Leksykon zabytków architektury. Leksykon zabytków architektury Kresów południowo-wschodnich

W Leksykonie omówiono zabytki architektury i polskie pamiątki historyczne na terenie dawnych Kresów południowo-wschodnich, znajdujących się obecnie w granicach Ukrainy. Mimo dużego bogactwa publikacji o tej tematyce nie było do tej pory opracowania inwentaryzującego najcenniejsze zabytki na dawnych ziemiach I i II Rzeczypospolitej, które systematyzowałoby wiedzę historyczną z uwzględnieniem stanu ich zachowania. W świadomości większości Polaków wiele przedstawionych obiektów istnieje jako literacka wizja przedstawiona na kartach Trylogii Henryka Sienkiewicza lub z cyklu Cuda Polski Antoniego Ferdynanda Ossendowskiego. Wiele osób czerpie wyobrażenie o Kresach z zachowanych w domowych archiwach zdjęć i pocztówek lub ze wspomnień przodków, którzy kiedyś mieszkali na tych terenach. Cennych informacji dostarcza 11-tomowe dzieło Romana Aftanazego Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Jednak bogaty opis obiektów i ich historia najczęściej urywa się wraz z wybuchem II wojny światowej, a monografia z założenia dotyczy pałaców i dworów i pomija chociażby świątynie. Naszym celem było przedstawienie czytelnikowi współczesnego stanu zabytków, dlatego tak ważna w tym tomie jest dokumentacja fotograficzna. Wszystkie zamieszczone zdjęcia zostały wykonane przez nas w sezonie od maja do września 2012 r. i odzwierciedlają stan obiektów z tego czasu. Należy podkreślić, że losy wspaniałych i skromniejszych budowli na tych terenach bywały dramatyczne.Wwyniku zawieruch dziejowych wiele z nich nie dotrwało do naszych czasów. Wielkie zniszczenia spowodowały powtarzające się przez kilka stuleci najazdy tatarskie, a zwłaszcza obfitujący w wojny wiek XVII. Po utracie niepodległości w XVIII stuleciu Rosja i Austria rozpoczęły grabieżczą politykę na tych ziemiach. W zaborze austriackim przeprowadzono kasatę wielu zakonów, a klasztorne świątynie bezpowrotnie utraciły najcenniejsze wyposażenie. Najbardziej niszczący okazał się jednak wiek XX. W jego drugiej dekadzie przez te tereny przetoczyły się aż trzy wojny: pierwsza światowa, polsko-ukraińska i polsko-bolszewicka. Wiele cennych zabytków uszkodzono w zaciętych walkach, liczne obiekty zostały splądrowane przez wojska, a niektóre uległy całkowitemu zniszczeniu. Okres odbudowy w czasach II Rzeczypospolitej nie trwał długo, po 20 latach spokoju przez Kresy przetoczyły się kolejne fronty II wojny światowej: kampania wrześniowa 1939 r., natarcie hitlerowskie w czerwcu 1941 r., a w końcu radziecka ofensywa w 1944 r. W wyniku niemieckiej okupacji nastąpiła prawie całkowita zagłada zabytków kultury żydowskiej. Wiele obiektów, a nawet całych miejscowości, zniknęło z powierzchni ziemi w ramach akcji antypolskiej, realizowanej przez bojówki UPA. Koniec II wojny światowej, pozbawiający Polskę ziem dawnych wschodnich województw, nie oznaczał przerwania dewastacji zachowanej substancji zabytkowej. Ostateczny cios zadała jej, trwająca blisko pół wieku, władza radziecka. Pozostałe relikty „po pańskiej Polsce”, a więc przede wszystkim pałace, dwory i kościoły, wysadzano w powietrze, rozbierano do fundamentów, przebudowywano na potrzeby nowych gospodarzy lub, w najlepszym wypadku, zamieniano na magazyny, pozwalając, aby niszczały. Proces ten trwał do początku lat 90. XX w. Wraz z odzyskaniem przez Ukrainę niepodległości w 1991 r. pojawiła się szansa na uratowanie tego, co jeszcze ocalało. Zasadnicza zmiana dotyczyła przede wszystkim świątyń, które przywrócono do kultu religijnego. Część zdewastowanych kościołów wróciła wówczas do katolików, jednak zdecydowaną większość przejęły inne wspólnoty wyznaniowe. Skali tego zjawiska w najbardziej drastycznych proporcjach doświadczyła aglomeracja lwowska. Z około trzydziestu działających przed wojną rzymskokatolickich świątyń, w liczącym dziś ponad 750 tys. mieszkańców Lwowie, są czynne dwie: katedra pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i kościół pw. św. Antoniego na Łyczakowie. Zdecydowaną większość zmieniono na cerkwie greckokatolickie i prawosławne, a pozostałe nie pełnią funkcji sakralnych. Należy zaznaczyć, że obiekty przejęte przez inne wspólnoty, zostały starannie odnowione i wyremontowane. O wiele gorzej wygląda sytuacja z budowlami świeckimi, szczególnie z dawnymi siedzibami ziemiańskimi. Na ich remont nadal brakuje wystarczających środków, w związku z czym ich kondycja stale się pogarsza. Najwięcej zabytków ocalało w miastach. Niektóre bardziej rozległe zespoły zabudowy zostały z czasem objęte ochroną w ramach specjalnie tworzonych państwowych rezerwatów historycznych o znaczeniu architektonicznym lub kulturowym. Taki status posiadają m.in.: historyczne śródmieście i Cmentarz Łyczakowski we Lwowie; zespoły miejskie w Bełzie, Brzeżanach, Dubnie, Kamieńcu Podolskim, Łucku, Ostrogu, Włodzimierzu Wołyńskim i Żółkwi; zamki w Chocimiu, Międzybożu, Olesku, Zbarażu i Złoczowie, klasztor w Poczajowie, zespół świątyń „Dawny Halicz” w Kryłosie i kompleks „Kozackie Mogiły” upamiętniający miejsce bitwy pod Beresteczkiem. Niestety, przy adaptowaniu zabytków na ukraińskie obiekty muzealne nierzadko są tam tworzone ekspozycje, które zacierają polską przeszłość tych miejsc. Wśród obiektów przedstawionych w niniejszej publikacji są takie, które mają rangę międzynarodową poprzez wpisanie na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W ramach wspólnej inicjatywy polsko-ukraińskiej w 2013 r. lista została rozszerzona o obiekty drewnianej architektury cerkiewnej z rejonu pogranicza karpackiego, z czego osiem znajduje się po stronie ukraińskiej. Wśród nich są m.in. cerkwie w Drohobyczu, Potyliczu, Rohatynie i Żółkwi. Od 1998 r. na Liście UNESCO figuruje również lwowskie stare miasto. Przedstawiając poszczególne obiekty, postanowiliśmy podzielić teren Kresów ukraińskich na cztery krainy historyczno-geograficzne. Są to kolejno: Podole i Pokucie,Wołyń, ziemia lwowska. Na tych obszarach wyodrębniliśmy 160 miejscowości, opatrując każdą z nich krótką historią, nawiązując do dziejów w czasach przynależności do I i II Rzeczypospolitej. Następnie wybraliśmy najważniejsze obiekty architektoniczne, których łączna liczba przekracza 500. Dokonując tej selekcji, kierowaliśmy się z jednej strony faktami historycznymi zgromadzonymi na temat obiektu, z drugiej zaś jego atrakcyjnością architektoniczną oraz stanem zachowania. Poza sporadycznymi wyjątkami nie piszemy o obiektach, które dziś już nie istnieją.