Historia książki. Od glinianych tabliczek po e-booki

W publikacji, którą oddajemy do rąk Czytelników, mowa jest o książce w układzie chronologicznym, można powiedzieć, że autorzy piszą zarównoo praksiążce, jak i o postksiążce. Polskie edytorstwo jest tu prezentowane przez jeden tytuł: wydane konspiracyjnie podczas okupacji niemieckiej Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego. Przedstawiamy więc w układzie chronologicznym kilka innych tytułów związanych z polskim rękopiśmiennictwem i drukarstwem. Za początek polskiego pisanego dziedzictwa uznaje się tzw. Księgę Henrykowską z 1270 roku, stustronicową kronikę opactwa Cystersóww Henrykowie na Dolnym Śląsku spisaną po łacinie. Znajduje się tam jedno zdanie zapisane w transkrypcji łacińskiej po polsku „Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai”, co oznacza „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”.Jest to swego rodzaju cytat z wypowiedzi Bogwała, który chciał wyręczyć swoją żonę przy obsłudze żarna do mielenia zboża. Oryginał Księgi znajduje się w Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu, a kopia w opactwie w Henrykowie. Najstarszym zachowanym dokumentem spisanym w języku polskim są Kazania świętokrzyskie, pochodzące prawdopodobnie z początku XIV wieku. Ich fragmenty odkrył w 1890 roku polski badacz piśmiennictwa Aleksander Brückner podczas prac w bibliotece w Petersburgu. Kazania spisanona pergaminie, w momencie odkrycia były pocięte na paski przez średniowiecznego introligatora i użyte do oprawy innych ksiąg. Badaczowi udało się posklejać paski i w ten sposób zachowało się jedno kazanie w całości i pięć innych fragmentów. Nazwa „świętokrzyskie” została nadana odkryciudlatego, że oprawiona w paski księga należała do klasztoru Benedyktynów na Łysej Górze. W 1925 roku na mocy traktatu ryskiego Kazania wróciły do kraju i znajdują się w Bibliotece Narodowej. Z przełomu XIV i XV stulecia pochodzi trójjęzyczny Psałterz Floriański, rękopis zawierający psalmy po polsku, po łacinie i po niemiecku na prawie trzystu kartach – wszystkie teksturą gotycką. Pisany przez kilka lat przez trzech kopistów prawdopodobnie w skryptorium na Wawelu, bogato zdobiony, miał być przeznaczony dla królowej Jadwigi, która zmarła w 1399 roku przed ukończeniem psałterza. Potem dokument znalazł się niedaleko austriackiego Linzu w klasztorze kanoników Sankt Florian i stąd jego późniejsza nazwa. W 1931 roku został zakupiony przez polską Bibliotekę Narodową. W 1491 roku w Krakowie ukazała się pierwsza w świecie książka wydrukowana cyrylicą. Stało się to za sprawą Szwajpolta (Schweipolta) Fiola, a książką był Czasosłowiec, czyli godzinki i psalmy do odmawiania w określonych godzinach dnia i nocy. Pochodzący z Frankonii Fiol wyspecjalizował się w tłoczeniu ksiąg liturgicznych w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, gdyż na dworze królewskim w owym czasie było dużo magnaterii wyznania prawosławnego. Księgi kupowały także klasztory i świątynie funkcjonujące w owym czasie na wschodnich obszarach Rzeczypospolitej. W połowie XVI wieku (1543) ukazał się w Norymberdze pierwodruk dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich). Pracę nad tym obszernym wykładem o heliocentrycznej budowie wszechświata polski uczony i biskup rozpoczął w 1514 roku. Rękopis dzieła na prawie 200 lat zaginął, odnalazł się w Pradze czeskiej. W 1953 roku władze ówczesnej Czechosłowacji przekazały rękopis Polsce, teraz jest w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej. Półtora wieku później w 1690 roku w Gdańsku zostało opublikowane dzieło Prodromus astronomiae Jana Heweliusza. Autor studiował w Królewcu i Lejdzie, posiadał własne obserwatorium astronomiczne, do którego wykonał m.in. największy na świecie teleskop. Dzieło w całości ukazało się nakładem Jana Stollego już po śmierci Heweliusza staraniem jego żony Elżbiety. Publikacja zawiera katalog gwiazd oraz, co istotniejsze, atlas gwiazdozbiorów, nazwany Firmamentum Sobiescianum, zdobiony miedziorytami. Ta część była dedykowana Janowi III Sobieskiemu. Dzieło Heweliusza znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej. Z 1791 roku pochodzi pierwodruk Ustawy rządowej, pierwszej w Europie i drugiej na świecie nowoczesnej konstytucji (Warszawa, 1791), zwanej Konstytucją 3 Maja. Została uchwalona przez Sejm Czteroletni, regulowała ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Głównym zamiarem twórców konstytucji było wprowadzenie kraju na drogę monarchii dziedzicznej zamiast wolnej elekcji i tzw. Demokracji szlacheckiej. Oficjalny pierwodruk Ustawy znamy w trzech egzemplarzach, w obiegu bibliofilskim jest drugie odbicie – dokonane po kilku godzinach także w warszawskiej oficynie Michała Grölla. W 1834 roku w Paryżu nakładem Aleksandra Jełowickiego ukazał się pierwodruk epopei narodowej Pan Tadeusz autorstwa Adama Mickiewicza. Poemat wydano w dwóch tomach, jego rękopis jest przechowywany w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu. Pierwsze wydanie Pana Tadeusza na ziemiach polskich ukazało się w Toruniu w 1858 roku. W latach 1925–1932 ukazało się pięć tomów Ilustrowanej Encyklopedii Trzaski, Everta i Michalskiego nakładem wydawnictwa TEM. Edycja zawierała 110 tysięcy haseł i 3 tysiące lustracji. Hasła opracowywali znani i renomowani polscy uczeni. Mam nadzieję, że przypomniane tu dokumenty i publikacje będą dobrym wprowadzeniem do lektury tej cennej książki. Bogdan Klukowski