Trwa ładowanie...
d12i8f6
31-01-2020 14:41

Złamana przysięga

książka
Oceń jako pierwszy:
d12i8f6
Złamana przysięga
Tytuł oryginalny

Oath Breaker

Forma wydania

Książka

Rok wydania
Autorzy
Wydawnictwo
Seria
Materiały prasowe
Źródło: Materiały prasowe

Złamana przysięga to piąta część znakomitego cyklu fantasy, Kroniki Pradawnego Mroku. Michelle Paver zabiera młodych czytelników w fascynującą podróż w czasie: do Europy sprzed sześciu tysięcy lat, gdy cały kontynent pokrywała nieprzenikniona puszcza. Minęło już dziewięć miesięcy, odkąd Torak został wykluczony z klanów. Teraz zawsze ma przy sobie toporek, nóż i woreczek z krzesiwem, czyli najpotrzebniejsze rzeczy. Towarzyszy mu wierny Wilk i para kruków. Zaprzyjaźnił się też z Bale'em z klanu Kruków. Chłopcy mają trzymać razem nocną wartę w miejscu, gdzie ukryty został ostatni kawałek opalu ognia. Nie ma wątpliwości, że Thiazzi, okrutny i bezwzględny Pożeracz Dusz, zrobi wszystko, by odnaleźć cenny przedmiot. A wtedy nic nie powstrzyma go przed realizacją straszliwego planu… W wyniku niepotrzebnej sprzeczki nadąsany Torak opuszcza przyjaciela. Gdy wraca – Bale nie żyje. Chłopiec poprzysięga zemstę na Thiazzim. Z dwoma krukami, Wilkiem i młodą szamanką Renn rusza jego śladem do Głębokiego Lasu. Czy tym razem Torak ma jakiekolwiek szanse? Przecież Pożeracz Dusz zyskał ogromną moc, stał się nawet panem ognia… Książka Michelle Paver to efekt połączenia imponującej wiedzy z bogatą wyobraźnią. Barwnie napisana, wciąga czytelnika w mroczny świat Głębokiego Lasu, za którego pierwowzór posłużyła… nasza Puszcza Białowieska. Renn wciągnęła powietrze w płuca. Zabójca Bale'a oparł się na dłoni i patrzył, jak jego ofiara spada. Ta dłoń miała tylko trzy palce. Torak zacisnął powieki. Znowu był w jaskiniach Dalekiej Północy, stał twarzą w twarz z Pożeraczem Dusz. Wilk skoczył, by go obronić, rzucił się na napastnika i odgryzł mu dwa palce. – Więc teraz wiemy na pewno – powiedziała Renn chłodnym głosem. Spojrzeli na siebie. Oboje przypomnieli sobie okrutne zielone oczy, osadzone w twarzy chropawej ziemia jak spękana od słońca. Torak zacisnął pięść na zaschniętej kropelce żywicy. – Thiazzi – powiedział. fragment Doskonałe połączenie gruntownej znajomości prehistorii i niezrównanej łatwości opowiadania. Prawdziwa uczta dla czytelników. The Children.s Bookseller J edną z wielkich zalet tych wspaniałych książek jest możliwość odkrywania najgłębszych sekretów natury. Paver, zafascynowana życiem wilków i dawnych ludów, podróżuje do odległych zakątków świata, aby lepiej poznać swoich przyszłych bohaterów. The Times

Złamana przysięga
Numer ISBN

978-83-7414-670-8

Wymiary

142x202

Oprawa

twarda

Liczba stron

328

Język

polski

Fragment

fragment Rozdział 1Bywa i tak, że pojawia się bez ostrzeżenia. Zupełnie znienacka. Twój kajak z foczej skóry sunie nad falami jak kormoran, wiosło rozbryzguje srebrzyste kropelki wody nad łamiącymi się grzywaczami i wszystko jest dokładnie tak, jak być powinno - rozkołysane morze, słońce rażące oczy, chłodny wiatr bijący w plecy. I wtedy z wody nagle wyłania się góra większa niż wieloryb, a ty pędzisz wprost na nią, za chwilę się rozbijesz...Torak rzucił się na bok i pociągnął mocno wiosłem wzdłuż burty. Jego kajak wyrwał do przodu, mało co się nie wywrócił, i z szumem przemknął obok góry lodowej, mijając ją o grubość palca. Cały mokry, kaszląc morską wodą, Torak z trudem odzyskiwał równowagę. - Wszystko w porządku? - krzyknął Bale, zawracając. - Nie zauważyłem tej góry - mruknął pod nosem Torak. Czuł się głupio. Bale uśmiechnął się od ucha do ucha. - Mamy w obozowisku kilku żółtodziobów. Chcesz zawrócić i ustawić się z nimi w jednym szeregu?- Powiedział, co wiedział! - odciął się Torak, uderzając wiosłem w wodę i ochlapując Bale'a. - Kto pierwszy za przylądkiem Crag!Chłopiec z klanu Fok krzyknął wesoło i w tej samej chwili ruszyli - drżeli z zimna, byli mokrzy, ale przepełniała ich radość. Wysoko nad głową Torak ujrzał dwie czarne kropki. Gdy gwizdnął, Rip i Rek puściły się w dół i przeleciały tuż obok niego, końce ich skrzydeł niemal dotykały fal. Zawrócił ostro, żeby ominąć krę kołyszącą się na wodzie, a kruki zawróciły razem z nim. Słońce połyskiwało purpurą i zielenią na ich gładkich, czarnych piórach. Wyrwały się do przodu. Torak przyspieszył, żeby nie zostawać w tyle. Czuł, że jego mięśnie są gorące od wysiłku, a sól wżera się w policzki. Roześmiał się w głos. To było świetne, prawie tak dobre, jak latanie. Bale - dwie wiosny starszy od niego, najlepszy wioślarz na wyspach - wysunął się naprzód i zniknął w cieniu wysokiego cypla zwanego Crag. Morze rozkołysało się potężnie, kiedy wypłynęli z zatoki, i wysoka fala runęła na łódź Toraka od dziobu. Szarpnęło kajakiem, który nieomal przewrócił się do góry dnem. Kiedy Torak opanował łódź, okazało się, że dziób jest skierowany w złą stronę. Zatoka Fok wyglądała pięknie w słońcu i Torak na chwilę zapomniał o wyścigu. Wodospad na jej południowym krańcu otaczał woal mgły, a wokół klifów krążyły mewy. Nad plażą unosił się dym snujący się spomiędzy przygarbionych szałasów klanu Fok, a długie rzędy solonych dorszy połyskiwały w słońcu, jak gdyby pokryte szronem. Torak zobaczył Fin-Kedinna, jego ciemnorude włosy wśród jasnowłosych Fok świeciły jak ognista latarnia na brzegu; ujrzał też Renn, która udzielała lekcji strzelania z łuku grupce dzieci stojących wokół niej z otwartymi z podziwu buziami. Torak uśmiechnął się. Foki znacznie lepiej posługiwały się harpunem niż łukiem i strzałą, a Renn nie była zbyt cierpliwą nauczycielką. Bale zawołał do niego, żeby się z nim zrównał, więc Torak zawrócił kajak i przyłożył się do wiosła. Kiedy minęli Crag, zdali sobie sprawę, że są straszliwie głodni, więc zawinęli do małej zatoczki, gdzie rozniecili ogień, zebrawszy uprzednio suche wodorosty i drewno wyrzucone przez morze. Zanim zaczęli jeść, Bale rzucił kęs suszonego dorsza na płyciznę Matki Morza, opiekunki jego klanu, a Torak, który nie miał opiekuna klanu, wetknął kawałek kiełbasy z łosia w krzak jałowca, jako ofiarę dla Lasu. Czuł się trochę dziwnie, bo Las był o dzień żeglugi łodzią na wschód, ale czułby się jeszcze dziwniej, gdyby tego zaniechał. Później Bale podzielił się z nim resztą suszonego dorsza - słodkiego, twardawego i zadziwiająco słabo smakującego rybą, Torak zaś zaczął odrywać od skały przyczepione do niej małże. Jedli je na surowo, odłamując połówki muszli i wygrzebując nimi cudownie sycące, śliskie, pomarańczowe mięso. Na zakończenie posiłku Bale pomógł mu się rozprawić z kiełbasą z łosia. Podobnie jak reszta klanu nie miał już takich oporów przed mieszaniem Lasu z Morzem, dzięki czemu wszystkim było łatwiej żyć. Chłopcy wciąż byli głodni, postanowili więc ugotować sobie potrawę jednogarnkową. Torak napełnił naczynie do gotowania wodą ze strumienia, zawiesił je na skrzyżowanych patykach blisko ognia i wrzucił do środka parę kamyczków ogrzanych w ognisku. Bale dorzucił kilka garści purpurowego mchu morskiego, który znalazł w wodzie płytkiego zagłębienia skały, i kilka sporych garści skorupiaków, które wykopał z piasku. Torak dodał trochę wodorostów, bo tęsknił za czymś zielonym, co by mu przypominało Las. Podczas gdy potrawa się gotowała, Torak kucnął przy ogniu, wyciągnął dłonie i czekał, aż wróci mu czucie w zziębniętych palcach. Bale zrobił łyżkę, wciskając pół muszli małża w kawałek twardej łodygi wodorostu, i połączył obie części ścięgnem foki, które wyjął z woreczka do szycia. - Dobrych połowów! - usłyszeli głos z Morza, który rozległ się tak nagle, że obaj aż podskoczyli. To był rybak z klanu Kormorana, siedzący w kajaku z foczej skóry. Jego sieć ze skóry lwa morskiego była pękata od śledzi. - I tobie dobrych połowów! - Bale pozdrowił go tak, jak to było w zwyczaju klanów Morza. Kiedy mężczyzna wpływał na płyciznę, spojrzał z ukosa na Toraka i na jego delikatne, czarne tatuaże na policzkach. - Kim jest twój przyjaciel z Lasu? - spytał Bale'a. - A te tatuaże? To klan Wilka?Torak już miał odpowiedzieć, ale Bale go uprzedził. - To mój krewniak. Przybrany syn Fin-Kedinna. Poluje z Krukami. - Nie jestem z klanu Wilka - powiedział Torak. - Jestem bezklanowcem. - Jego spojrzenie mówiło zaś, żeby mężczyzna na łodzi rozumiał to tak, jak chce. Dłoń rybaka uniosła się bezwiednie ku piórom ptak - opiekuna klanu, przyczepionym do ramienia. - Słyszałem o tobie. Jesteś tym wyrzutkiem. Równie bezwiednie Torak dotknął czoła. Tam, pod opaską, krył się tatuaż. Fin-Kedinn zmienił ten rysunek tak, by już nie oznaczał wyrzutka, ale nawet sam przywódca klanu Kruków nie potrafił zmienić jego wspomnień. - Klany przyjęły go z powrotem - rzekł Bale. - Tak mówią - odparł mężczyzna. - No cóż, w każdym razie dobrych połowów. - Mówił teraz tylko do Bale'a. Zanim zanurzył wiosło w wodę, rzucił na Toraka spojrzenie pełne powątpiewania. - Nie przejmuj się nim - powiedział Bale po chwili ciszy. Torak milczał. - Masz - Bale rzucił mu łyżkę. - Zostawiłeś swoją w obozowisku. I uszy do góry! To Kormoran. A co oni wiedzą o życiu?Torak czuł, że uśmiech powraca na jego twarz. - Tyle samo, co Foki. Bale rzucił się na niego i przez chwilę mocowali się roześmiani, przetaczając się po kamyczkach, aż Torak pochwycał przeciwnika i nie puszczał, dopóki ten nie zaczął błagać o litość. Jedli w ciszy, wypluwając resztki przeznaczone dla Ripa i Reka. Później Torak położył się na boku i grzał się w cieple ogniska, a Bale dokładał suchego drewna znalezionego na plaży. Chłopiec z klanu Fok nie zauważył Ripa, który podchodził do niego na sztywnych nogach. Oba kruki były zafascynowane długimi, jasnymi włosami Bale'a, w które chłopiec wplótł paciorki z błękitnego kamienia i maleńkie, delikatne kostki gromadnika. Rip chwycił jedną z nich w potężny dziób i pociągnął. Bale wrzasnął. Ptak puścił zdobycz i skulił się z na wpół rozłożonymi skrzydłami - niewinny kruk niesłusznie oskarżony. Bale zaśmiał się i rzucił mu kawałek małża. Torak uśmiechnął się do siebie. Dobrze było znów wypuścić się z Bale'em na Morze. Był dla niego jak brat. Cieszyli się tym samym, śmiali się z tych samych żartów. A jednak bardzo się różnili. Bale miał prawie siedemnaście wiosen, wkrótce znajdzie kobietę i zbuduje własny szałas. Jako że Foki nigdy nie przenosiły się z obozowiskiem, oznaczało to, że nie licząc wypraw handlowych do Lasu, będzie żyć do końca swoich dni na wąskiej plaży w Zatoce Fok. Nigdy nie zmieniać miejsca obozowania. Na samą myśl o tym Torakowi brakowało tchu i czuł, że łapią go skurcze w żołądku. A jednak - to piękne mieć taką pewność. Całe życie człowieka jest jasno nakreślone. Czasami się zastanawiał, jakie to uczucie. Bale wyczuł u niego jakąś zmianę i zapytał go, czy tęskni za Lasem. Torak wzruszył ramionami. - A za Wilkiem?- Zawsze. - Wilk zdecydowanie odmówił wejścia do łodzi, więc byli zmuszeni go zostawić. Niedługo wracam - powiedział Torak swojemu wilczemu bratu w wilczej mowie. Nie był jednak pewien, czy zwierzę zrozumiało. Myśl o Wilku sprawiła, że nie mógł sobie znaleźć miejsca. - Robi się późno - powiedział. - Przed zmierzchem musimy być przy urwisku Crag. Właśnie z tego powodu on, Renn i Fin-Kedinn przybyli do Zatoki Fok. Niepokoje na wyspie zaczęły się znowu pod koniec zimy - podejrzewali, że to Pożeracze Dusz szukają ostatniego kawałka opalu ognia, który był ukryty od śmierci Czarownika Fok. Już przez pół księżyca wystawiano straże. Dzisiaj przypadała kolej Toraka i Bale'a. Bale wyglądał na bardzo zaabsorbowanego, kiedy szorował naczynie do gotowania piaskiem. Otworzył usta, żeby coś powiedzieć, po chwili potrząsnął głową i zmarszczył brwi. Takie wahanie było dla niego nietypowe, więc to, co miał do powiedzenia, było z pewnością ważne. Torak bawił się źdźbłem morskiej trawy, przesuwając je między palcami, i czekał. - Kiedy wrócisz do Lasu - powiedział Bale, nie patrząc mu w oczy - poproszę Renn, żeby tu została. Ze mną. Chcę wiedzieć, co o tym myślisz. Torak znieruchomiał. - Toraku?Torak wrzucił źdźbło do ognia i patrzył w płomienie, które na chwilę rozbłysły purpurą. Czuł się tak, jak gdyby dotarł do końca urwiska, nie wiedząc, że tu właśnie jest krawędź. - Renn może robić to, co jej się podoba - powiedział w końcu. - Ale ty. Co ty o tym sądzisz?Torak zerwał się na równe nogi. Czuł, że dostaje gęsiej skórki z wściekłości, serce waliło mu nieprzyjemnie w piersi. Patrzył z góry na Bale'a, który był przystojny, starszy i należał do klanu. Wiedział, że jeżeli zostanie, będą musieli walczyć, ale tym razem naprawdę. - Odchodzę - powiedział. - Z powrotem do obozowiska? - spytał Bale, nagle bardzo spokojny. - Nie. - Więc dokąd?- Po prostu odchodzę. - A co z trzymaniem warty?- Ty się tym zajmiesz. - Toraku. Nie bądź...- Powiedziałem: ty się tym zajmiesz!- Dobrze, już w porządku. - Bale wpatrywał się w ogień. Torak odwrócił się na pięcie i pobiegł do łodzi. Ruszył w kierunku północnego wybrzeża, by uciec jak najdalej od Zatoki Fok. Gniew już wyparował, on jednak nadal był zdezorientowany, czuł chłód i kręciło mu się w głowie. Tęsknił za Wilkiem, ale ten był daleko stąd. Wypatrzył na brzegu miejsce, gdzie będzie mógł przybić i skierował tam łódź. Przeniósł ją w kierunku karłowatych drzew rosnących na niższej części zbocza, czuł, że potrzebuje zapachów brzozy i jarzębiny, ale nawet tutaj były one przytłumione zapachem morza i soli, nie takie, jak te rosnące w Lesie. Nie mógł wrócić do Zatoki Fok, nie tej nocy. Zostanie tutaj. Nie miał przy sobie plecaka ani śpiwora, ale od czasu, kiedy go wyrzucono poza obręb klanów, zawsze nosił ze sobą wszystko, co mogłoby mu się przydać - toporek, nóż, woreczek z krzesiwem. Odwrócił łódź z foczej skóry do góry dnem i ustawił na grubych drągach, wokół porozstawiał patyki z wyschniętych zarośli z zeszłej jesieni i większe gałęzie, robiąc sobie schronienie na noc. Następnie rozniecił ogień z drewna wyrzuconego przez morze, a za ogniskiem poustawiał kamienie, żeby odbijały ciepło. Wokół było pełno suchych gałęzi i wodorostów na legowisko, na razie nie czuł zimna w kurtce ze skóry renifera i w spodniach. Jeżeli zmarznie, to trudno. Noc była jasna, kończył się okres Księżyca Brzozowej Żywicy. Foki nazywały go Księżycem Uciekających Dorszy. Z płycizny dobiegł go odgłos maleńkiej kry lodowej uderzającej o skałę. Gdzieś w mrokach, za światłem ogniska, Rip i Rek spały przytulone do siebie na gałęzi jarzębiny, dzioby miały schowane pod skrzydłami. Torak leżał na boku, wpatrując się w ogień. Już dziewięć miesięcy minęło, odkąd wyrzucono go poza obręb klanów, ale wciąż czuł się dziwnie, kiedy rozpalał ognisko na otwartej przestrzeni, nie próbując ukryć dymu. Powinien wracać. Nie mógł jednak spojrzeć w twarz Bale'owi. Ani Fin-Kedinnowi. Ani Renn. Kiedy otulał się szczelniej kurtką, poczuł, że coś go dźga w bok. To łyżka Bale'a; pewnie wsunął ją sobie za pas, zanim wstał od ogniska. Obracał ją w palcach. Była zrobiona precyzyjnie, ścięgno foki zostało mocno zaciśnięte, jego wolny koniec starannie przepleciony i związany. Torak westchnął głęboko. Wróci rano i powie, że mu przykro. Bale zrozumie. To była jego dobra cecha - nigdy z żadnego powodu się nie obrażał. Torak źle spał. We śnie słyszał krzyk sowy, słyszał Renn, która mówiła mu o czymś, czego nie rozumiał. Było już po północy, kiedy się obudził. Nastał czas Ciemnego Księżyca, którego na niebie zjadał Niebiański Niedźwiedź, od powierzchni gładkiego morza odbijały się tylko połyskujące gwiazdy. Torak pomyślał, że pora ruszać - dobić do Zatoki Fok, wspiąć się na urwisko Crag i odnaleźć Bale'a. Był niewyspany, nie potrafił zebrać myśli. Rozebrał szałas i zalał ogień wodą, żeby go uśpić. Rip i Rek niechętnie rozpościerały skrzydła i stroszyły pióra na głowie, chcąc pokazać, że nie podoba im się tak wczesna pobudka, ale kiedy Torak zaciągnął łódź na płyciznę i ruszył, usłyszał za sobą silne, równomierne bicie kruczych skrzydeł rozganiających powietrze. Słońce na wschodzie było jak szkarłatne rozcięcie między Morzem a niebem, ale Zatoka Fok leżała w cieniu, urwisko Crag odbijało się ciemnym zarysem od nieba na tle gwiazd. Słychać było krzyki mew, jednak w szałasach z foczej skóry panowała cisza. Zakłócał ją tylko odgłos wodospadu, morze nieubłaganie biło o brzeg, a suszący się dorsz trzeszczał na mrozie. Rek zakrakał, wyraźnie czymś podekscytowany - okazało się, że ptak zauważył padlinę i oba kruki pofrunęły do skały u stóp urwiska. Było za ciemno i Torak nie widział, co znalazły, ale czuł, że napina mu się skóra na karku i ramionach. Nie wiadomo, co tam było, więc Rip i Rek podchodziły ostrożnie, tak jak to robią kruki, skacząc sztywno coraz bliżej, co chwilę podfruwając i odlatując. Torak usiłował przekonać siebie, że to może być cokolwiek. Ale teraz już biegł, potykając się o stosy gnijących wodorostów. Kiedy się zbliżał, poczuł w nozdrzach mdlący, słodkawy zapach, który trudno z czym innym pomylić. Upadł na kolana. Nie. Nie. Musiał to wykrzyczeć, bo kruki odfrunęły, kracząc, czymś zaalarmowane. Nie. Podczołgał się bliżej. Jego palce dotknęły czegoś mokrego i zobaczył na nich czerwień. Widział odłamki białych kości i plamy tłustej, szarej substancji. Ogarniała go ciemność, która wychynęła z długich, jasnych włosów, przeplecionych koralikami z błękitnego kamienia i kostkami gromadnika. Dostrzegł znajomą twarz, wpatrującą się pustym wzrokiem w niebo. Bywa i tak, że to przychodzi bez ostrzeżenia. Zupełnie znienacka. Rozdział 2To nie może być prawda - pomyślał Torak. To nie on patrzy na palce podobne teraz do szponów, na krew czerniejącą pod paznokciami. To nie może być prawda. Jakaś mewa rozwrzeszczała się na klifie. Chłopak uniósł głowę. Wysoko ponad nim, na samej krawędzi urwiska zobaczył zwisający w dół krzak jałowca. Wyobraził sobie Bale'a na kolanach, wychylającego się zbyt daleko, a później desperacko próbującego chwycić się gałęzi, spadającego w dół, kiedy gałąź nie wytrzymała. W dół, prosto na skały. Bale! Dlaczego podszedłeś tak blisko krawędzi urwiska?Mroźny wiatr dmuchnął Torakowi za kołnierz, poczuł jego liźnięcie na karku i zatrząsł się z zimna. Dusze Bale'a były jeszcze bardzo blisko, straszliwie rozzłoszczone. Wściekłe na niego. Gdybyś był ze mną, nie umarłbym. Torak zacisnął mocno powieki. Symbole Śmierci. Tak. Dusze muszą trzymać się razem, w przeciwnym razie Bale może stać się demonem albo zjawą. Tylko tyle mogę dla ciebie zrobić - pomyślał Torak. Drżącymi palcami rozwiązał rzemień woreczka i potrząsnął nim. Wypadł z niego należący kiedyś do jego matki róg z lekami i maleńka łyżeczka z muszli małża. Torak zamrugał powiekami. Nawet mu za nią nie podziękował. Jedli w milczeniu. Później zaczęli się kłócić. Nie - poprawił się Torak. - Bale się z tobą nie kłócił. To ty się na niego wydarłeś. Ostatnia rzecz, jaką mu powiedziałeś, została wypowiedziana w gniewie. Symbole Śmierci. Wcisnął łyżeczkę z powrotem do skórzanego mieszka. Wytrząsnął na dłoń trochę czerwonej glinki, próbował na nią napluć, ale miał sucho w ustach. Potykając się, podszedł do zagłębienia z wodą i zmoczył czerwoną ochrę, by zrobić z niej pastę. Wracając, owinął sobie palec trawą morską, żeby barwnik nie dotknął ciała. Bale leżał na plecach. Na jego twarzy nie było śladu urazów, ale czaszka z tyłu popękała jak rozbita skorupka jajka. Torak, otępiały, malował palcem umoczonym w czerwonej mazi koła na jego czole, piersi i piętach. Kiedyś malował takie koła na ciele ojca. Najtrudniej było zrobić ojcu znak na piersi, bo miał tam bliznę po wycięciu tatuażu Pożeraczy Dusz. Na piersi Toraka była podobna blizna, więc kiedy nadejdzie jego czas, ten znak też będzie trudno namalować. Klatka piersiowa Bale'a była gładka. Bez skazy. Kiedy skończył, przysiadł na piętach. Wiedział, że jest zbyt blisko ciała, że to najbardziej niebezpieczny okres, kiedy dusze wciąż są blisko i mogą próbować wedrzeć się w ciało żyjących, żeby je opętać. Ale nie ruszał się z miejsca. Ktoś szedł po suchych wodorostach, wołając go po imieniu. Odwrócił się. Renn zobaczyła jego twarz i zatrzymała się w pół kroku. - Nie zbliżaj się - jego głos był szorstki, jakby należał do kogoś innego. Podbiegła do niego. Zobaczyła, co się stało. Zbladła nagle, jej twarz stała się biała jak śnieg. - Spadł - powiedział Torak. Kręciła głową, jej usta powtarzały bezgłośnie: nie, nie. Torak widział, jak przygląda się jego pustemu spojrzeniu, rozbryzganym fragmentom mózgu, krwi pod paznokciami. Ten obraz zostanie z nią na zawsze, a on nie mógł zrobić nic, żeby ją chronić. Krew pod paznokciami. Znaczenie tego faktu odebrało mu siły, było jak lodowata fala morska. To nie krew Bale'a. Ktoś tam z nim był na krawędzi urwiska. Bale nie spadł. Został zepchnięty. Za plecami Renn pojawił się Fin-Kedinn. Zacisnął palce na kosturze, skulił ramiona, ale z jego twarzy nie można było nic wyczytać. - Renn - powiedział cichym głosem. - Idź i przyprowadź przywódcę klanu Fok. Musiał to powtórzyć dwa razy, zanim usłyszała i choć teraz się z nim nie spierała. Poszła w kierunku obozowiska jak lunatyczka, wlokąc nogę za nogą. Fin-Kedinn odwrócił się do Toraka. - Jak to się stało?- Nie wiem. - Dlaczego? Nie byłeś z nim?Torak się skrzywił. - Nie. Ja... Powinienem być. Ale nie byłem. - Gdybym z nim był, Bale by nie zginął. To moja wina. Moja wina. Ich spojrzenia skrzyżowały się i w ostrym, błękitnym wzroku Fin-Kedinna Torak dostrzegł zrozumienie i smutek. Smutek z jego powodu. Przywódca Klanu Kruków podniósł głowę i przyglądał się uważnie krawędzi urwiska. - Idź na górę - powiedział. - Dowiedz się, kto to zrobił. Poranne słońce nieśmiało oświetlało kolce jałowca, kiedy Torak wspinał się stromą ścieżką w kierunku urwiska. Bez trudu rozpoznawał ślady butów Bale'a - znał je tak dobrze, jak swoje, Renn czy Fin-Kedinna - to były jedyne ludzkie ślady na ścieżce. A więc ten, kto go zabił, nie przyszedł tędy; nie od strony obozowiska Fok. Ten, kto go zabił. Ta myśl wciąż nie była rzeczywista. Jeszcze wczoraj wspólnie patroszyli dorsza u brzegu morza; Rip i Rek szybowały ponad ich głowami, zataczając łagodne łuki coraz bliżej parujących wnętrzności, a Bale od czasu do czasu rzucał krukom ochłapy. I w końcu ostatni dorsz zawisł na kiju powieszony za ogon, a oni byli wolni i mogli iść popływać kajakami. Asrif pożyczył Torakowi swoją łódź, a Detlan i jego mała siostrzyczka wyszli ich pożegnać, Detlan o kulach, machał im tak zapamiętale, że mało co się nie wywrócił. Zaledwie wczoraj. Wąski odcinek prowadzący do urwiska był porośnięty jarzębiną i jałowcem, ale po chwili rozszerzał się na kształt płaskiej łodzi skierowanej ku Morzu. Dawno temu na kamiennej powierzchni skały wykuto rysunki przedstawiające srebrzystą sieć myśliwych i zwierzynę. Na samym środku, jakby przycupnięty, stał szary, granitowy ołtarz w kształcie ryby. Torak przełknął ślinę. Dwie wiosny temu Czarownik Fok przywiązał go do tego ołtarza i przygotowywał się do wycięcia mu serca z piersi. Chłopak wciąż czuł granit wrzynający się w jego łopatki, wciąż słyszał postukiwanie pazurów tokorogów. Gdzieś z dołu dobiegł okrzyk, który brzmiał jak gdyby wydawało go stworzenie rozdzierane na strzępy. Torak wstrzymał oddech. Ojciec Bale'a znalazł ciało syna. Nie myśl o tym. Myśl o czymś innym. Zrób to dla Bale'a. Urwisko lśniło od porannej rosy. Była to naga skała, porośnięta jedynie górskim mchem i kolczastym rozchodnikiem. Odnalezienie tropów będzie trudne, ale jeżeli zabójca zostawił jakikolwiek ślad, Torak go znajdzie. Przeszukiwał wzrokiem urwisko Crag, stojąc na samym przewężeniu. Coś było nie tak, ale nie potrafił stwierdzić co. Postanowił, że pomyśli o tym później i ruszył naprzód. Jego ojciec mawiał, że aby wytropić zwierzynę, trzeba myśleć jak ona i wejść w jej duszę. Teraz te słowa nabierały straszliwego znaczenia. Torak musiał zobaczyć Bale'a żywego na skale. Musiał również ujrzeć jego bezimiennego zabójcę. Napastnik był z pewnością silny, jeżeli pokonał Bale'a, ale była to jak dotąd jedyna rzecz, którą Torak o nim wiedział. Musiał nakłonić te skały, żeby opowiedziały mu resztę. Odnalezienie pierwszego znaku nie zajęło mu dużo czasu. Przykucnął, patrząc raz w lewo, raz w prawo, mrużył oczy w świetle poranka. Słońce stało nisko. Odcisk buta, bardzo słaby. I jeszcze jeden, a raczej coś, co sugerowało odcisk. Starsi mężczyźni chodzą od pięty, młodsi stawiają stopę od palców. Bale wszedł na urwisko lekko. Torak śledził w wyobraźni jego kroki. Zapomniał o głosie Morza i słonym wietrze wiejącym w twarz. Zatracił się w poszukiwaniach. Wrócił do rzeczywistości, czując, że ktoś go obserwuje. Zatrzymał się. Serce zaczęło mu walić młotem. Czy zabójca Bale'a wciąż ukrywał się gdzieś w gęstwinie?Błyskawicznie wyciągnął nóż i odwrócił się w tamtym kierunku. - Toraku, to ja! - krzyknęła Renn. Głośno wypuścił powietrze z płuc i opuścił nóż. - Nigdy więcej tego nie rób!- Sądziłam, że mnie słyszysz!- Co tu robisz?- To samo, co ty! - Była wściekła, że ją przestraszył, ale szybko się uspokoiła. - On nie upadł. Pod paznokciami... - Patrzyli na siebie. Torak zastanawiał się, czy na jego twarzy również widniał wyraz pustki i cierpienia. - Jak to się stało? - spytała. - Sądziłam, że z nim byłeś. - Nie. Popatrzyła mu prosto w oczy. Torak odwrócił wzrok. - Ty pierwszy - powiedziała. Pochylony, z głową przy ziemi, rozpoczął poszukiwania. Renn była tuż za nim. Rzadko się odzywała, kiedy Torak tropił i szedł po śladach; twierdziła, że chłopak wchodzi w jakiś trans i nie chciała go przerywać. Torak był teraz za to wdzięczny. Niekiedy za dużo dostrzegała tymi ciemnymi oczami, a on nie mógł jej opowiedzieć o kłótni z Bale'em. Za bardzo mu było wstyd. Kilka kroków dalej odnalazł kolejne znaki. Skrawek porostu oderwany przez kogoś w biegu; a za ołtarzem liść rozchodnika wciśnięty w skałę. W pęknięciu kamienia włos renifera. Torak poczuł gęsią skórkę. Bale chodził w kurtce ze skóry foki. Ten włos należał do zabójcy. Oczyma wyobraźni zobaczył postać łowcy wyłaniającego się z mgły. Wielki, ciężki mężczyzna ubrany w zwierzęcą skórę. W umyśle Toraka natychmiast pojawiło się imię, ale odsunął od siebie tę myśl. Nie zgaduj. Niech twój umysł będzie otwarty. Znajdź dowody. Wyobraził sobie Bale'a wychodzącego z kryjówki w zaroślach, biegnącego w kierunku postaci klęczącej przy ołtarzu. Zabójca wstał. Krążyli wokół siebie, zbliżając się coraz bardziej do brzegu przepaści. Było takie miejsce, w którym krawędź urwiska pękła, a tam, gdzie wiatr nawiał ziemi w szczelinę skały, wyrósł jałowiec. Roślina została wyrwana z korzeniami i wciąż sączyła się z niej żywica. Torak widział oczyma wyobraźni Bale'a, który za wszelką cenę chce się utrzymać, ściska gałąź, jego dłoń wpija się w nią, jak szpon ptaka w błoto. Tak zaciekle walczył o życie. A zabójca przygniótł mu palce butem. Wzrok Toraka przysłoniła czerwona mgiełka. Poczuł, że pocą mu się dłonie. Kiedy go złapie, to...- Kimkolwiek byłby ten ktoś - powiedziała Renn drżącym głosem - musiał być strasznie silny, skoro pokonał B... - Zasłoniła usta krawędzią dłoni. Przez kolejnych pięć wiosen nie wolno będzie wypowiadać imienia Bale'a, w przeciwnym razie jego duch mógłby powrócić i nękać żyjących. - Patrz - powiedział Torak. Podniósł maleńką kropelkę wysuszonej żywicy. - I tutaj - odsunął gałąź i odkrył odcisk dłoni. Renn wciągnęła powietrze w płuca. Zabójca Bale'a oparł się na dłoni i patrzył, jak jego ofiara spada. Ta dłoń miała tylko trzy palce. Torak zacisnął powieki. Znowu był w jaskiniach Dalekiej Północy, stał twarzą w twarz z Pożeraczem Dusz. Wilk skoczył, by go obronić, rzucił się na napastnika i odgryzł mu dwa palce. - Więc teraz wiemy na pewno - powiedziała Renn chłodnym głosem. Spojrzeli na siebie. Oboje przypomnieli sobie okrutne zielone oczy, osadzone w twarzy chropawej jak spękana od słońca ziemia. Torak zacisnął pięść na zaschniętej kropelce żywicy. - Thiazzi - powiedział. Rozdział 3Czarownik Dębu nie próbował zacierać za sobą śladów. Znalazł drogę na stromej północnej części urwiska, prowadzącą do niewielkiej plaży wysypanej kamyczkami, spuścił kajak na morze i powiosłował w dal. Torak i Renn szli jego tropem tak długo, aż urwał się u brzegu Morza. - Mogłem go zobaczyć stamtąd, gdzie byłem - powiedział Torak. - Dlaczego rozbiłeś tam obóz? - spytała Renn. - Ja... Ja musiałem być sam. Spojrzała na niego przenikliwie, ale nie spytała o przyczynę. To było jeszcze gorsze. Może już zgadła, że Torak popełnił straszliwy błąd; tak okropny, że i ona nie potrafiła zmusić się do rozmowy na ten temat. - On może być teraz gdziekolwiek - powiedziała, odwracając się plecami do fal. - Mógł dotrzeć do wyspy Kelp albo do jednej z pomniejszych wysepek. Lub wrócić do Lasu. - I ma nad nami przewagę czasu - powiedział Torak. - Chodźmy. Aby wrócić do obozowiska Fok, musieli ponownie wspiąć się na urwisko. Ołtarz ciągle wyglądał jakoś nie tak. Inaczej. Ale Renn zauważyła, dlaczego. - Rysunki na skale. Szczyt ołtarza leży na głowie tego łosia. Coś tu jest nie tak. - Ktoś go przesunął - Torak był zdumiony, że nie zauważył tego wcześniej. Ślady zadarć na skale były tak oczywiste, jak czerń kruka na lodowej krze. Wyobraził sobie Czarownika Dębu - najsilniejszego człowieka w Lesie, który napiera ramieniem na ołtarz, żeby go przesunąć, a następnie przemieszcza go na właściwe miejsce, ale zostawia go w innym stanie, niż zastał. Pod szczytem ołtarza Torak zobaczył to, co odkrył Thiazzi - małe wgłębienie wykute w powierzchni skały. Było puste. - Znalazł to, po co przyszedł - powiedział Torak. Żadne z nich nie wypowiedziało tych słów, ale oboje poczuli strach. W jarzębinach na przewężeniu Torak znalazł dowód - pozostałość maleńkiego mieszka uszytego z wyprawionej foczej skóry. Rozpadająca się skóra wciąż miała na sobie odcisk czegoś twardego, wielkości mniej więcej owocu tarniny, co ukryte było w środku. Torak poczuł, jak serce mu wali, niemal słyszał jego uderzenia. Głos Renn dobiegał jakby z olbrzymiej odległości. - Znalazł go, Toraku. Thiazzi znalazł opal ognia. - Nikomu nie mówcie - powiedział Fin-Kedinn. - Ani o tym, że został zamordowany, ani kto to zrobił, ani dlaczego. Torak zgodził się bez protestu, ale Renn nie mogła uwierzyć własnym uszom. - Nawet jego ojcu?- Nikomu - potwierdził przywódca klanu Kruków. Siedzieli przykucnięci przy brzegu strumienia na południowym skraju zatoki, rysując sobie wzajemnie gliną znaki żałoby na twarzach. Ryk wodospadu tłumił ich głosy. Nie bali się, że podsłuchają ich kobiety klanu Fok, które w dolnej części strumienia przygotowywały stypę, ani mężczyźni szykujący łódź Bale'a na Podróż Śmierci. Foki pracowały w milczeniu, żeby uniknąć obrażania dusz zmarłego chłopca. Torak miał wrażenie, że widzi ludzi we śnie. Pracowali cały dzień, a on pomagał. Teraz już zmierzchało, a wszystkie szałasy, wszystkie łodzie, wszystkie, co do ostatniego, drewniane wieszaki, na których suszyły się dorsze, były przesunięte i przeniesione na tę stronę zatoki, jak najdalej od urwiska Crag. Na północy został tylko szałas, w którym Bale mieszkał ze swoim ojcem. Polano go foczym olejem i podpalono. Wyglądał jak czerwone oko patrzące na Toraka z gęstniejącej ciemności. - Ale tak nie powinno być - zaprotestowała Renn. - To jest konieczne. - Wuj spojrzał jej w oczy i nie spuszczał z niej wzroku. - Pomyśl, Renn. Gdyby jego ojciec wiedział, chciałby się zemścić. - Tak. I co z tego? - odcięła się. - Nie byłby sam - rzekł Fin-Kedinn. - Cały klan chciałby pomścić jednego ze swoich. - No i? - powtórzyła Renn. - Znam Thiazziego - powiedział Fin-Kedinn. - Nie będzie się chował na wyspach, ruszy z powrotem do Lasu, gdzie jego moc jest największa. Najszybsza droga to ścieżka prowadząca obok miejsca, gdzie ludzie handlują ze sobą na wybrzeżu...- A jeżeli Foki ruszyłyby za nim- włączył się Torak - Thiazzi skłóciłby je z innymi klanami i uciekł. Przywódca klanu Kruków skinął głową. - Właśnie dlatego milczymy. Klany Morza i klany Lasu nigdy nie żyły ze sobą w przyjaźni. Thiazzi by to wykorzystał. To jego siła, bo on żeruje na nienawiści. Przysięgnijcie mi oboje, że nie powiecie nikomu. - Przyrzekam - powiedział Torak. Nie chciał, żeby Foki ruszyły w pościg za Thiazzim. Zemsta to jego sprawa. Tylko jego. Renn obiecała niechętnie. - Ale jego ojciec na pewno się dowie - powiedziała. - Z pewnością zobaczył to, co my widzieliśmy. Na przykład... krew pod paznokciami. - Nie - powiedział Fin-Kedinn. - Zadbałem o to. - Na twarzy miał namalowane grube szare kreski z gliny i wyglądał, jakby był teraz kimś zupełnie innym. - Chodźcie - dodał, wstając. - Czas wracać do reszty. Foki ułożyły na wybrzeżu krąg z łuczyw zrobionych z wysuszonego morszczynu - pomarańczowy krąg ognia bijącego prosto w granatowe niebo. Pośrodku położono Bale'a w jego łodzi. Gęsty, czarny dym szczypał Toraka w oczy. Miał w płucach dym płonącego foczego oleju. Czuł, jak glina, którą miał przyozdobioną twarz, zastyga i wysycha. Pogrzeb Bale'a - pomyślał. - To niemożliwe. Najpierw ojciec Bale'a ruszył w kierunku łodzi i delikatnie nakrył ciało śpiworem należącym do zmarłego. Stracił obu synów, obu zabili Pożeracze Dusz. Patrzył nieobecnym wzrokiem. Jakby spoczywał już na dnie Morza - pomyślał Torak. Później wszyscy członkowie klanu, jeden po drugim, składali dary na Podróż Śmierci. Asrif dał miskę, Detlan haczyki na ryby, a jego mała siostrzyczka, która bardzo lubiła Bale'a, powstrzymywała się od łez na tyle długo, by zdążyć włożyć do łodzi maleńką kamienną lampkę. Inni darowali ubrania, suszone mięso wieloryba lub dorsza, sieci na foki, dzidy, liny. Fin-Kedinn dał harpun, a Renn trzy najlepsze strzały. Torak włożył do łodzi amulet ze szczęki szczupaka, zapewniający szczęście w polowaniu. Stojąc z boku przyglądał się, jak mężczyźni podnoszą łódź z foczej skóry na ramiona i niosą ją w kierunku płycizny. Tam wkładają dwa ciężkie kamienie na dziób i rufę, a ojciec Bale'a wsiada do własnej łodzi i zaczyna odholowywać syna na Morze. Reszta klanu w milczeniu zawróciła, udając się na stypę, ale Torak został na miejscu i przyglądał się, jak dwie łodzie nikną i zamieniają się w maleńkie, czarne punkty na wodzie. Kiedy będą poza zasięgiem wzroku, ojciec Bale'a weźmie w dłoń oszczep i podziurawi łódź pogrzebową, wysyłając ciało syna do Matki Morza. Ryby zjedzą jego mięso tak, jak za życia on jadł ich mięso; a kiedy jego szałas zamieni się w pył, który wiatr rozwieje na cztery strony świata - zniknie wszelki ślad po Bale'u, jak maleńka falka na Morzu. Ale on tu powróci - pomyślał Torak. Tu się urodził. Tu był jego dom. Będzie się czuł samotny na Morzu. Fin-Kedinn zawołał Toraka. - Chodź. Musisz wziąć udział w uczcie. - Nie mogę - powiedział, nie odwracając się. - Musisz. - Nie mogę! Muszę ruszać za Thiazzim. - Toraku, jest ciemno - powiedziała Renn stojąca u boku wuja. - Nie świeci księżyc, teraz nie możesz nigdzie iść. Ruszymy o świcie. - Musisz uczcić pamięć swojego krewniaka - powiedział Fin-Kedinn poważnym głosem. Torak stracił panowanie nad sobą. - Mojego krewniaka? Teraz będziemy go tak nazywać? Mój krewniak. Chłopiec z klanu Fok. Przez całe pięć wiosen zapomnimy, jak się naprawdę nazywał. - Nigdy nie zapomnimy - odparł Fin-Kedinn - ale tak jest lepiej, sam wiesz. - Bale - powiedział Torak bardzo wyraźnie. - Nazywał się Bale. Renn aż westchnęła. Fin-Kedinn patrzył spod zmarszczonych brwi. - Bale - powtórzył Torak. - Bale. Bale. Bale!Przeszedł, ocierając się o nich ramieniem, a później ruszył biegiem i biegł przez całą długość zatoki. Zatrzymał się dopiero przy szczątkach szałasu Bale'a. Bale! krzyknął ku zimnemu Morzu. Jeżeli to sprawi, że duch Bale'a wróci, żeby się na nim zemścić, niech tak będzie. To jego wina, że Bale leży teraz na dnie Morza. Gdyby się nie pokłócili, Bale nie zostałby sam na urwisku Crag. Razem stawiliby czoła Czarownikowi Dębu, a Bale wciąż by żył. To jego wina. - Toraku! - Renn stała po drugiej stronie dogasającego ognia, płomienie oświetlały jej bladą twarz. - Przestań go wołać po imieniu! Przywołasz jego ducha!- Niech przyjdzie! - krzyknął rozzłoszczony. - Tylko na to zasługuję!- Przecież go nie zabiłeś. - Ale to była moja wina! Jak mam to znosić?Na to nie dała żadnej odpowiedzi. - Fin-Kedinn ma rację! - krzyknął Torak. - Foki nie będą mogły pomścić Bale'a, to jest moje zadanie!- Przestań go nazywać po imieniu. - Zemsta należy do mnie! - zawołał. Wydobył nóż, wyjął róg z lekami z mieszka i uniósł je ku niebu. - Przyrzekam ci to, Bale. Przyrzekam na ten nóż, i róg, i na moje trzy dusze - będę ścigał i tropił Czarownika Dębu, aż go dopadnę, a później zabiję. Później go zabiję. Pomszczę cię. Rozdział 4Wilk stoi w Jasnym Miękkim Chłodzie u stóp góry, patrząc wzwyż na Ciemnofutrą. Jest oddalona o wiele wilczych skoków, spogląda w dół, na niego. Wilk chwyta w nozdrza jej zapach, słyszy wiatr przesuwający się szeptem przez jej piękne, czarne futro. Macha ogonem i wyje. Ciemnofutra też merda i odpowiada mu wyciem. Ale to jest Góra Gromowładnego. Wilk nie potrafi się na nią wspiąć, a wilczyca nie umie zejść. Przez cały Długi Chłód tęsknił za nią, nawet kiedy polował z Wysokim Bezogonem i siostrą z jego stada albo bawił się w Złap Leminga, a zwłaszcza wtedy, bo Ciemnofutra świetnie potrafi się w to bawić. Ze wszystkich wilków ze stada z Góry Wilk najbardziej tęsknił za nią. Są jednym oddechem, jedną kością. Czuje to w swoim futrze. Ciemnofutra schodzi w dół opierając się na przednich łapach i szczeka. Chodź! Polowanie jest dobre, a stado silne! Wilk smętnie opuszcza ogon. W jej poszczekiwaniu słychać zniecierpliwienie. Nie mogę - odpowiada. Długimi skokami wilczyca zbiega z Góry. Jasne Miękkie Chłodne ucieka spod jej łap, kiedy biegnie ku niemu, a serce Wilka unosi się z radości. Szczęśliwy leci w jej kierunku tak szybko, że...Wilk się obudził. Był gdzieś poza Teraz, tam, gdzie chodził w snach, z powrotem w innym Teraz, leżał na skraju Wielkiego Mokrego. Sam. Tęsknił za Ciemnofutrą. Tęsknił za Wysokim Bezogonem i siostrą z jego stada. Tęsknił nawet za tymi krukami, tylko trochę. Dlaczego Wysoki Bezogon go zostawił i odpłynął w skórze pływającej po wodzie?Wilk nie znosił tego miejsca. Ostra, zmarznięta ziemia gryzła go w poduszki łap, rybie ptaki atakowały, kiedy zbliżał się do ich gniazd. Przez jakiś czas badał Jamy bezogonów, rozstawione wzdłuż Wielkiego Mokrego, obserwował Szybką Wilgoć, która spływała z gór, ale teraz był znudzony. Bezogony nie polowały, stały tylko i paplały coś, gapiąc się na kamyczki. Dla nich chyba niektóre kamyczki były ważniejsze niż inne. Chociaż Wilk uważał, że pachną tak samo, to jednak kiedy bezogony dawały je sobie nawzajem, kłóciły się zawzięcie. Kiedy normalny wilk daje prezent - kość albo interesujący patyk - robi to dlatego, że lubi innego wilka, nie dlatego, że jest na niego zagniewany. Przyszło Ciemne i bezogony ułożyły się do swojego niekończącego się snu. Wilk podniósł się i poszedł powęszyć wokół szałasów. Starając się unikać psów, zjadł kilka ryb zwisających z patyków i pyszny kawałek mięsa rybiego psa. Później, przed Jamą, znalazł łapę rybiego psa i ją też zjadł. Kiedy przyszła Jasność, pobiegł do Lasu, udeptał zarośla, robiąc w ten sposób wygodne legowisko i uciął sobie drzemkę. Zapach obudził go w mgnieniu oka. Czuł, że pazury wbijają mu się w ziemię. Zjeżył się na karku. Znał ten zapach. Teraz znowu przypomniały mu się złe rzeczy. Zabolał go koniec ogona. Trop był silny, prowadził w górę Mokrego. Wilk zawarczał, jednym skokiem poderwał się na nogi i ruszył tym śladem. - Mówiłem ci już - powtórzył myśliwy z klanu Orła Morskiego, związując poroża jelenia. - Widziałem wielkiego mężczyznę wychodzącego na brzeg. I to wszystko. - A dokąd poszedł? - spytał Torak. Renn, ogrzewająca w dłoniach kubek gorącej żywicy brzozowej, zastanawiała się, ile jeszcze zniesie myśliwy z klanu Orła Morskiego. - Nie wiem! - rzucił ostro rozmówca. - Byłem zajęty, chciałem handlować!- Chyba poszedł w górę rzeki - wtrąciła jego kobieta. - W górę rzeki - powtórzył Torak. - To może oznaczać gdziekolwiek - powiedziała Renn. Torak jednak biegł już w kierunku obozowiska Kruków i łodzi obciągniętych skórą jelenia. Była druga noc po pogrzebie Bale'a, a oni po wyczerpującej przeprawie dotarli do punktu na wybrzeżu, w którym klany handlowały między sobą. Mgła osiadła na obozowiskach rozbitych wzdłuż brzegu i przy ujściu Rzeki Łosi. Klany Jaskółki, Orła Morskiego, Wodorostu, Kruka, Kormorana, Żmii - wszystkie zjawiły się tu, by wymieniać poroża na skórę foczą i krzemień. Fin-Kedinn wrócił, żeby oddać pożyczone od klanu Wieloryba kajaki, a kruki przysiadły na sośnie. Nie było ani śladu Wilka. Renn podbiegła, by dogonić Toraka, który przedzierał się przez kolczaste zarośla, i rzucała na niego poirytowane spojrzenia, jednak on ich nie zauważał. - Toraku, zaczekaj! - Rozejrzała się dookoła, żeby się upewnić, że nikt nie podsłuchuje, i powiedziała przyciszonym głosem. - Nie myślałeś o tym, że to może być zasadzka? Przecież Pożeracze Dusz już nieraz zastawiali na ciebie pułapki. - Nic mnie to nie obchodzi - odparł Torak. - Ale pomyśl! Gdzieś tam jest Thiazzi i Eostra, dwoje pozostałych przy życiu Pożeraczy Dusz, oboje obdarzeni największą mocą ze wszystkich. - Nic mnie to nie obchodzi! Zabił mojego krewniaka. A ja zabiję jego. I nie mów mi, że ruszymy o świcie. Nie mów mi, że muszę się przespać. - Wcale nie miałam zamiaru powiedzieć - odgryzła się, już sprowokowana. - Chciałam powiedzieć, że pójdę po zapas żywności. - Nie traćmy czasu. On ma nad nami już dwa dni przewagi. - A będzie miał więcej - odparła - jeżeli będziemy musieli się zatrzymać i coś upolować. Kiedy dotarła do szałasu, który dzieliła z Saeunn, widok znajomych, rzuconych byle jak skór łosia zatrzymał ją w miejscu. Niecały miesiąc temu porzuciła szałas i obozowisko i pobiegła w kierunku kajaków, nie mogła się doczekać, żeby mieć dla siebie Fin-Kedinna, Toraka, nie mogła się doczekać widoku Bale'a. Zacisnęła mocno powieki. Wtedy, nie wierząc w to, co widzi, wpatrywała się w jego okaleczone ciało. To puste, błękitne spojrzenie. Szara maź na skałach. To są jego myśli, tak sobie mówiła. Jego myśli wtapiające się w mchy i porosty na skale. Ten obraz miała przed oczami w dzień i w nocy. Nie wiedziała, czy Torak również to widzi, bo jeżeli w ogóle o czymś rozmawiał, to tylko o odnalezieniu Thiazziego. Wydawało jej się, że nie pozostało w nim nic prócz rozżalenia. Skroplona mgła spływała po jej szyi i Renn zadrżała z zimna. Była zmęczona, zesztywniała po przeprawie, pusta w środku z żalu i smutku i samotna. Nie wiedziała, że można być tak samotnym pośród ludzi, których się kocha. Wokół niej myśliwi i łowcy pojawiali się i znikali w mroku. Myślała o Thiazzim, który z radością i rozkoszą patrzy na opal ognia. O człowieku, któremu sprawia radość zadawanie bólu innym, który żył tylko po to, by rządzić. Czarownica klanu Kruków siedziała w rogu szałasu okutana cuchnącą skórą renifera. Zimą skurczyła się i pomarszczyła tak, że przypominała Renn pusty skórzany bukłak na wodę. Rzadko wychodziła na zewnątrz, poruszała się wtedy kołyszącym krokiem, a gdy klan przenosił obozowisko, nieśli ją na noszach. Renn zastanawiała się, co utrzymuje to skurczone serce przy życiu i jak długo jeszcze będzie biło. W oddechu Saeunn już pojawiła się nuta zapachu cmentarzyska klanu Kruków. Próbując jej nie budzić, Renn zabrała swoje rzeczy i wciskała zapasy do toreb z żołądka tura. Pieczone orzechy laskowe, wędzone w dymie końskie mięso, mąkę z utłuczonego korzenia srebrnika; suszone czerwone jagody leśne dla Wilka. Coś poruszyło się pod skórą łosia. Renn czuła, że serce podchodzi jej do gardła. Spod futra wynurzyła się usiana brązowymi plamami dłoń starej kobiety, a jej świdrujące oczka wbiły się w twarz Renn. - A więc - powiedziała Saeunn głosem przypominającym szelest wyschłych liści - wyjeżdżasz. Pewnie wiesz, dokąd on poszedł. - Nie - odparła Renn. Saeunn zawsze potrafiła uderzyć swoim szponem w najczulsze miejsce. - Ale Las jest olbrzymi... Pewnie próbowałaś zobaczyć, dokąd uciekł. Stara kobieta miała na myśli magię. Renn czuła, że dłonie same zaciskają się jej na skórzanym worku. - Nie - mruknęła. - Dlaczego?- Nie mogłabym. - Ale przecież potrafisz. - Nie, nie umiem. - Poczuła nagle, że zbiera jej się na płacz. - Mam niby widzieć przyszłość - powiedziała gorzko - ale nie byłam w stanie przepowiedzieć jego śmierci. Po co być szamanką, jeżeli nie potrafi się przewidzieć takich rzeczy?- Być może znasz się na rytuałach magicznych - mówiła chropawym głosem Saeunn - ale szamanką jeszcze nie jesteś. Renn zamrugała powiekami. - Będziesz wiedziała, kiedy staniesz się szamanką. Chociaż może to twój język będzie wiedział wcześniej. Zagadki - pomyślała z goryczą Renn. - Dlaczego zawsze mówi zagadkami?- Tak, zagadki - powiedziała Saeunn wyduszając z siebie powietrze tak, że niemalże przypominało to śmiech. - Zagadki, które musisz rozwiązywać! - Przerwała, żeby złapać oddech. - Rzucałam kości. W wejściu pojawił się Torak i rzucił Renn niecierpliwe spojrzenie. Uciszyła go gestem dłoni. - Co zobaczyłaś? - spytała Czarownicę. Saeunn oblizała bezzębne dziąsła językiem szarym, jak glina. - Szkarłatne drzewo. Myśliwego o włosach koloru popiołu, który płonął w środku. Demony. Drapiące pod gorącymi kamieniami. - Widziałaś, dokąd poszedł Thiazzi? - wtrącił się obcesowo Torak. - Tak... Widziałam. Obok Toraka pojawił się Fin-Kedinn. Miał ponury wyraz twarzy. - Idzie w kierunku Głębokiego Lasu. - Głęboki Las - powtórzyła jak echo Saeunn. - Tak...- Pojawiła się właśnie grupka z klanu Niedźwiedzia - powiedział Fin-Kedinn. - Szli wzdłuż Szerokiej Rzeki. Przy brodzie widzieli wielkiego mężczyznę w dłubance, płynącego w górę Czarnej Wody. Torak skinął głową. - On jest z klanu Dębu, a to w Głębokim Lesie. Oczywiście, właśnie tam pójdzie. - Weźmiemy dwie łodzie. Powiedziałem wszystkim w klanie, że mają tu poczekać, podczas gdy my ruszymy w górę rzeki. - My? - spytał Torak ostrym tonem. - Idę z tobą - rzucił Fin-Kedinn. - Ja też - dorzuciła Renn, ale nikt jej nie słuchał. - Dlaczego? - spytał Torak Fin-Kedinna. Z bólem w sercu, Renn zdała sobie sprawę, że Torak ich nie potrzebuje. Chciał to załatwić sam, bez niczyjej pomocy. - Znam Głęboki Las - rzekł Fin-Kedinn. - Ty go nie znasz. - Nie! - w głosie Saeunn coś zapłonęło. - Fin-Kedinnie, nie wolno ci tam iść!Patrzyli na nią szeroko otwartymi oczami. - Jeszcze jedno powiedziały mi kości, ale to jest pewne. Fin-Kedinnie, nie dotrzesz do Głębokiego Lasu. Renn czuła, że coś ściska jej serce. - W takim razie... pójdziemy bez niego. Tylko Torak i ja. Na twarzy wuja pojawił się jednak wyraz, który dobrze znała - mówiący, że nie ma sensu się z nim spierać. - Nie - powiedział przerażająco spokojnie. - Nie poradzicie sobie beze mnie. - Damy radę - upierała się. Fin-Kedinn westchnął głęboko. - Wiecie, że klany Tura i Leśnego Konia kłócą się między sobą i spierają od zeszłego lata. Nie wpuszczą nikogo obcego. A mnie znają. - Nie! - wykrzyknęła Renn. - Saeunn mówi poważnie. Ona się nigdy nie myli. Czarownica klanu Kruka pokręciła głową i raz jeszcze westchnęła. - Fin-Kedinnie...- Toraku, powiedz mu! - błagała Renn. - Powiedz mu, że damy sobie radę bez niego. Torak tylko podniósł z ziemi torbę z zapasami żywności i unikał jej spojrzenia. - Chodźcie - mruknął. - Tracimy czas. Fin-Kedinn wziął drugą torbę z jej rąk. - Ruszajmy - powiedział. Rozdział 5Wilk pędził śladem zapachu. Wokół niego Las budził się z długiego snu. Zwierzyny łownej próbującej wyskrobać pożywienie spod zamarzniętych kamieni i śniegu było mało. Przestraszył łosia gryzącego soczystą korę sykomory. Stado saren i jeleni wyczuło, że Wilk nie poluje, uniosły głowę i patrzyły, jak przebiega. Nienawistny zapach drażnił jego nos. Wiele Świateł i Ciemności temu zły bezogon zamknął go w pułapce małej kamiennej Jamy i związał mu pysk tak, że Wilk nie mógł wyć. Zły bezogon głodził go i deptał mu po ogonie, a kiedy Wilk piszczał z bólu, bezogon się śmiał. Później zaatakował wilczego brata. Wilk skoczył wtedy na złego bezogona, zaciskając szczęki na włochatej przedniej łapie, miażdżąc kości i soczyste mięso. Wilk biegł coraz szybciej. Nie wiedział dlaczego goni Ugryzionego - wilki nie polują na bezogony, nawet na te złe - ale wiedział, że nie wolno mu stracić tego śladu. Zapach był coraz silniejszy, gęstniał. Poprzez głosy wiatru, brzozy i ptaków Wilk słyszał bezogona mieszającego Wilgoć kijem. Wyczuł po zapachu, że bezogon nie ma psa. I wtedy go zobaczył. Ugryziony ślizgał się w górę Mokrego w pniu dębu. Wilk zobaczył odblask światła w wielkim kamiennym szponie wiszącym u boku bezogona. Czuł zapach żywicy sosnowej i skóry renifera oraz dziwnej, strasznej Jasnej-Bestii-Która-Kąsa-Chłodem. Strach chwycił Wilka za szczęki. Ugryziony siedział bez lęku, delektując się swoją mocą. Był bardzo, bardzo silny. Nawet Jasna-Bestia-Która-Kąsa-Gorącem nie śmiała go zaatakować. Wilk to wiedział, bo widział, jak ten bezogon wsadza przednią łapę prosto w pysk bestii - i wyciąga ją nienaruszoną. Gdzieś z daleka, z odległości wielu wilczych skoków, usłyszał wysoki dźwięk ptasiej kości, którą zazwyczaj przyzywał go Wysoki Bezogon i jego wilcza siostra. Wilk nie wiedział, co robić. Tęsknił za nimi, chciał tam biec, ale to oznaczało, że musi zawrócić. Znów usłyszał głos ptasiej kości. Ugryziony ciągle ślizgał się w górę Mokrego. Wilk nie wiedział, co robić. - Pozwoliłeś mu uciec! - krzyczał Torak. Z wściekłości zapomniał, by mówić do niego w wilczym języku. - Był tu, a ty mu pozwoliłeś uciec!Wilk podkulił ogon i skoczył za Fin-Kedinna, który klęczał, budząc ogień. - Toraku, przestań! - krzyknęła Renn. - Ale on był tak blisko!- Wiem, ale to nie jego wina. To przeze mnie!Torak odwrócił się do niej. - To ja przywołałam Wilka - powiedziała mu. - To moja wina, że Thiazzi nam uciekł. - Otworzyła zaciśniętą dłoń i Torak zobaczył maleńki gwizdek z kości pardwy, który dał jej dwie wiosny temu. - Dlaczego? - spytał ją. - Bałam się o niego. A ty... wydawało mi się, że nic cię to nie obchodzi. To jeszcze bardziej go rozwścieczyło. - Oczywiście, że mnie obchodzi. Jak mógłbym się nie martwić o Wilka?Stojący za Fin-Kedinnem Wilk opuścił uszy i niepewnie machał ogonem. Toraka dręczyły wyrzuty sumienia. Co mu się stało?Wilk wpadł do obozowiska pełen radości, z dumą opowiadając Torakowi, że odpuścił śledzenie Ugryzionego, jak tylko usłyszał ich wołanie. Był zdumiony, że Torak stracił panowanie nad sobą. Nie miał pojęcia, co zrobił źle. Torak opadł na kolana i pomrukiwał. Wilk podbiegł do niego. Chłopak zanurzył twarz w wilczej sierści. Przepraszam. Wilk polizał go w ucho. Wiem. - Co się ze mną dzieje? - mruczał Torak. Fin-Kedinn, który zignorował jego napad, kazał mu iść po wodę. Renn jedynie patrzyła gniewnie. Torak chwycił bukłak i pobiegł w kierunku płycizny. Przez następną noc i ranek szli w górę Rzeki Łosi, przystając tylko na krótko, i teraz byli niedaleko wodogrzmotów, gdzie Szeroka Woda i Czarna Woda zlewały się z hukiem. Dwa razy spotkali łowców, którzy widzieli olbrzymiego mężczyznę płynącego w górę nurtu. On ucieka - pomyślał Torak. Usiadł bez sił na zwalonym pniu drzewa i patrzył niechętnie na rzekę. Był mglisty, pochmurny dzień i Las nie mógł dojść sam z sobą do ładu. Porzucony łoś beczał żałośnie. Po drugiej stronie rzeki, w wyschniętym tataraku, dwa zające waliły w siebie przednimi łapami. Torak poczuł zapach dymu z ogniska i usłyszał zachęcający skwierczenie smażonych podpłomyków. Był głodny, ale nie potrafił usiąść z pozostałymi. Czuł się od nich odcięty, jak gdyby stał za niewidzialną ścianą - nie mógł jej dostrzec, ale była twarda, jak zimowy lód. Dręczyła go przepowiednia Saeunn dotycząca przybranego ojca. Jeżeli Renn ma rację i Thiazzi zastawia pułapkę? Co, jeżeli on, Torak, prowadzi Fin-Kedinna na śmierć?A jednak nie miał wyboru i musiał iść dalej. Wilk przybiegł wzdłuż brzegu rzeki i upuścił u stóp Toraka kij jako prezent. Torak podniósł go i obracał w palcach. - Jesteś smutny - powiedział Wilk, unosząc jedno ucho. - Dlaczego?- Biała Skóra, która pachnie rybim psem - powiedział Torak w wilczej mowie. - Bez Oddechu. Zabity przez Ugryzionego. Wilk ocierał się bokiem o ramię Toraka, który oparł się o niego, czując spokojne, futrzaste ciepło. - Polujesz na Ugryzionego - powiedział Wilk. - Tak - odparł Torak. - Bo jest zły?- Bo zabił mojego wilczego brata. Wilk przypatrywał się ważkom muskającym powierzchnię wody. - A kiedy Ugryziony będzie Bez Oddechu, czy Jasna Skóra znów zacznie oddychać?- Nie - odparł Torak. Wilk przechylił głowę na bok i patrzył na Toraka zdziwiony, swoimi bursztynowymi oczami. - W takim razie... Dlaczego? - Bo - Torak chciał mu powiedzieć - muszę pomścić Bale'a. - Ale nie wiedział, jak to wyrazić w wilczej mowie. A nawet gdyby potrafił, Wilk chyba i tak by nie zrozumiał. Może wilki nie szukają zemsty. Siedzieli obok siebie, patrząc, jak owady na cienkich nóżkach biegają po powierzchni wody. Torak dostrzegł błysk łososia i sięgnął wzrokiem głębiej. Zawsze wiedział, że między nim a Wilkiem są spore różnice, ale Wilk nie potrafił tego pojąć. Czasem Wilk był zdezorientowany i zły, zwłaszcza wtedy, kiedy Torak nie potrafił zrobić czegoś, co z łatwością przychodzi prawdziwemu wilkowi. Myśl o tym napawała Toraka smutkiem i niepewnością. Odwrócił się i zobaczył, że Wilka nie ma. Niebo zaciągnęło się chmurami. Ktoś stał w tataraku po drugiej stronie rzeki i patrzył prosto na niego. To był Bale. Woda spływała bez szmeru po jego ubraniu. W długich włosach miał wodorosty. Twarz Bale'a przybrała kolor zielony, podwodny, oczy miał ciemne, jak ślady po uderzeniach. Był zły. Oskarżał. Torak próbował krzyknąć. Nie mógł. Język przykleił mu się do podniebienia. Bale uniósł ociekające wodą ramię i wskazał na niego. Torak zobaczył ruch ust. Nie wydobył się z nich żaden dźwięk, ale znaczenie było jasne. Twoja wina. - Toraku?Mara zniknęła. Torak odwrócił się gwałtownie. - Wołałam cię! - powiedziała stojąca za nim Renn, która wyglądała na zagniewaną. Bale'a nie było. Po drugiej stronie rzeki wyschnięte pałki tataraku skrzypiały cicho na wietrze. - Co się dzieje? - spytała Renn. - N... Nic - powiedział łamiącym się głosem. - Nic? Twarz masz szarą jak popiół. Pokręcił głową. Nie potrafił się zmusić, żeby jej o tym powiedzieć. Wzruszyła ramionami, wyraźnie urażona. - Masz, zostawiłam dla ciebie podpłomyk. - Podała mu jedzenie, które wcześniej zawinęła w liść, żeby nie wystygło. - Możesz jeść po drodze. Siedząca w kajaku Renn patrzyła na Wilka biegnącego między drzewami - raz po raz unosił pysk, żeby zwęszyć trop, a potem buszował w zaroślach. Zbyt wiele razy znajdował miejsca, w których Czarownik Dębu zatrzymywał się, żeby coś zjeść albo rozbić obóz. Wydawało się, że Thiazzi wcale się nie spieszy do Głębokiego Lasu i to właśnie niepokoiło Renn, chociaż nie wspominała o tym pozostałym. Fin-Kedinn był wiecznie zajęty, a Torak...Żałowała, że z nią nie porozmawiał. Siedział z przodu, wyprostowany, w ogóle się nie odwracał, przeszukiwał wzrokiem brzegi rzeki, próbując dostrzec ślady Thiazziego. Ze złością cięła wiosłem wodę. Nic go nie obchodziło prócz tego, żeby znaleźć Czarownika Dębu. Nie obchodziło go nawet to, że Fin-Kedinn jest w niebezpieczeństwie. Kiedy dotarli do wodospadu i wyszli na brzeg, żeby przenieść kajak w dolny bieg rzeki, Wilk biegał już tam i z powrotem przy brzegu Czarnej Wody. - Jak daleko jeszcze do Głębokiego Lasu? - spytał Torak, kiedy stawiali na wodę drugi kajak. - Dzień - powiedział przywódca klanu Kruków. - Może więcej. Torak zacisnął zęby. - Jeżeli tam dotrze, nigdy go nie znajdziemy. - Kto wie - odparł Fin-Kedinn. - Nie spieszy mu się. - Szkoda, że nie wiemy, dlaczego - wtrąciła się Renn. - Może to rzeczywiście jest pułapka. A nawet jeśli nie, wkrótce będzie wiedział, że na niego polujemy. Fin-Kedinn skinął głową, ale nie odpowiedział. Cały dzień był myślami gdzie indziej, nie dało się z nim nawiązać kontaktu. Od czasu do czasu mrużył oczy, jak gdyby Czarna Woda wzbudzała w nim wspomnienia, które ranią zbyt głęboko. To też nie podobało się Renn. Nie znała tej rzeki, bo Fin-Kedinn nigdy nie prowadził klanu Kruków na obozowiska przy jej brzegach, ale pomyślała sobie, że ktoś ją nazwał odpowiednio. Rzeka była ocieniona zwisającymi ku wodzie drzewami, i tak zamulona i mroczna, że nie dało się dojrzeć dna. Kiedy Renn wychyliła się za burtę, poczuła kwaśny zapach gnijących liści. Gdy znowu zwodowali swoje kajaki, uparła się, że będzie siedziała z przodu. Miała serdecznie dosyć wpatrywania się w plecy Toraka i zastanawiania się nad tym, co mu się roi w głowie. Z pewnością rozmyślał o tym, jak znaleźć Thiazziego. Chociaż - zastanawiała się - co zrobi, kiedy go znajdzie? Prawa klanowe zabraniały zabijania człowieka bez ostrzeżenia, więc będzie musiał wyzwać Czarownika Dębu na pojedynek. Aż wzdrygnęła się na tę myśl. - Torak był silny i dobrze się bił, ale nie miał nawet piętnastu lat. Jak może wyzwać do walki najsilniejszego mężczyznę w Lesie?- Renn? - odezwał się tak niespodziewanie, że aż podskoczyła. Odwróciła się, żeby na niego spojrzeć. - Kiedy ktoś śpi, czy da się rozpoznać, że śni? To znaczy, czy można to stwierdzić, przyglądając się komuś śpiącemu?Patrzyła na niego. Miał zaciśnięte usta i unikał jej spojrzenia. - Jeżeli śnisz - odparła - oczy ci się poruszają. Tak mówi Saeunn. Skinął głową. - Jeżeli zobaczysz, że śnię, zbudzisz mnie?- Dlaczego, Toraku? Co zobaczyłeś?Potrząsnął głową. Był jak wilk - jeżeli sam nie chciał czegoś zrobić, nikt nie mógł go do tego zmusić. Jednak Renn podjęła próbę. - O co chodzi? Dlaczego nie możesz mi powiedzieć?Otworzył usta i przez chwilę miała nadzieję, że wszystko jej powie. Ale nagle rozszerzył oczy, chwycił ją za kaptur i pociągnął w dół z taką siłą, że uderzyła głową o burtę kajaka. - Aua! - krzyknęła. - Co ty...- Fin-Kedinnie, pochyl się! - krzyknął w tym samym momencie Torak. Kiedy Renn próbowała się wyprostować, coś świsnęło nad jej głową. Widziała, jak Fin-Kedinn sięga po nóż i to coś przecina - ujrzała Wilka, który głośno szczeknął i podskoczył do góry jak gdyby go ugryzł trzmiel. Zobaczyła linę tak cienką, jak nić babiego lata, która pękła i teraz niegroźnie płynęła po powierzchni wody. Zapadła cisza. Renn usiadła i masowała czoło. Torak posterował kajakiem na środek nurtu i złapał koniec liny. - Była naciągnięta, jak cięciwa łuku - powiedział. Nic więcej nie musiał mówić. Kajak pędzący w kierunku mocnej linki zrobionej ze ścięgna, rozciągniętej pomiędzy drzewami po obu stronach rzeki. Na wysokości głowy. Renn uniosła dłoń do szyi. Gdyby Torak nie pociągnął jej w dół, lina przecięłaby gardło. - On wie, że na niego polujemy - powiedział Fin-Kedinn, podpływając do nich swoim kajakiem. - Ale... Może nie wie, że poluje na niego Torak - odparła Renn. - Skąd ta myśl? - spytał Torak. - Gdyby wiedział, że to ty - odparła - czy ryzykowałby, że zginiesz? Przecież chce twojej mocy. - Może tak, a może nie - odparł Fin-Kedinn. - Thiazzi jest arogancki. Przede wszystkim wierzy we własną siłę. I ma opal og

Podziel się opinią

Komentarze

Trwa ładowanie
.
.
.
d12i8f6
d12i8f6
d12i8f6
d12i8f6
d12i8f6

Pobieranie, zwielokrotnianie, przechowywanie lub jakiekolwiek inne wykorzystywanie treści dostępnych w niniejszym serwisie - bez względu na ich charakter i sposób wyrażenia (w szczególności lecz nie wyłącznie: słowne, słowno-muzyczne, muzyczne, audiowizualne, audialne, tekstowe, graficzne i zawarte w nich dane i informacje, bazy danych i zawarte w nich dane) oraz formę (np. literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne, programy komputerowe, plastyczne, fotograficzne) wymaga uprzedniej i jednoznacznej zgody Wirtualna Polska Media Spółka Akcyjna z siedzibą w Warszawie, będącej właścicielem niniejszego serwisu, bez względu na sposób ich eksploracji i wykorzystaną metodę (manualną lub zautomatyzowaną technikę, w tym z użyciem programów uczenia maszynowego lub sztucznej inteligencji). Powyższe zastrzeżenie nie dotyczy wykorzystywania jedynie w celu ułatwienia ich wyszukiwania przez wyszukiwarki internetowe oraz korzystania w ramach stosunków umownych lub dozwolonego użytku określonego przez właściwe przepisy prawa.Szczegółowa treść dotycząca niniejszego zastrzeżenia znajduje siętutaj