Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942-1945

Zarys krajobrazu jest efektem kilkuletniej pracy badaczy Centrum Badań nad Zagładą Żydów. Na tom składają się oryginalne studia poświęcone mniej znanym aspektom dramatu Żydów ukrywających się na wsi w trzeciej, ostatniej fazie Zagłady. Dramat ten rozgrywał się w latach 1942–1945, kiedy ocaleni Żydzi, którym udało się uniknąć śmierci w okresie likwidacji gett i masowych wywózek do obozów zagłady, szukali ratunku pomiędzy Polakami.

Autorzy zarysowują krajobraz stosunków polsko-żydowskich na polskiej prowincji. Większość żydowskich niedobitków szukała ratunku właśnie na wsi. Autorzy książki starają się prześledzić ich losy, przyjrzeć się spotkaniu proszących o pomoc ocaleńców i Polaków. O losie uciekinierów w dużej mierze decydowali ludzie, których na swej drodze napotkali. Zarys krajobrazu pokazuje cały wachlarz postaw Polaków, nie unika przy tym problemów, które stanowiły dotąd tabu, takich jak bezpośrednie uczestnictwo Polaków w Zagładzie.

Bez znajomości sytuacji na polskiej wsi w tym okresie trudno zrozumieć to, co się działo między Polakami a Żydami w czasie wojny i już po jej zakończeniu. Zarys krajobrazu dostarcza analiz chłopskiej mentalności, co pozwala poznać kontekst, w którym rozgrywały się tamte wydarzenia. W części artykułów zarysowana zostaje perspektywa ogólna: struktura i zakres władzy Niemców nad wsią, rola władzy lokalnej i policji granatowej czy nastawienie organizacji podziemnych do żydowskich rozbitków. Inne zawierają bardziej szczegółowe studia – dotyczące zachowanych akt gminy Wawrzeńczyce czy okupacyjnych dziejów okolic Łukowa. W kolejnych tekstach analizowane są zagadnienia związane zarówno z pomocą niesioną Żydom na polskiej wsi, jak i wydawaniem, a nawet mordowaniem ich przez chłopów. Pojawia się tu także problem postaw Polaków oskarżonych po wojnie o współudział w wydawaniu i mordowaniu Żydów. Głos zostaje tu oddany polskim chłopom, sądzonym na podstawie tzw. dekretu sierpniowego za zbrodnie popełnione na Żydach.

Niniejsza książka jest próbą nowego spojrzenia na zagadnienie reakcji Polaków na zagładę Żydów. Studia zawarte w Zarysie krajobrazu pozwalają na przewartościowanie stereotypowych opinii i mitów dotyczących okupacyjnej rzeczywistości. Zamiast nich otrzymujemy opis krajobrazu polskiej wsi w czasie okupacji niejednowymiarowy, odbrązowiony, ale dzięki temu umożliwiający lepsze zrozumienie wojennych i powojennych relacji polsko-żydowskich.