...Tęsknota nachodzi nas jak ciężka choroba... Korespondencja wojenna rodziny Finkelsztejnów (1939-1941)

Kolekcja listów rodziny Finkelszteinów znajduje się w archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Zespole Spuścizna Chaima Finkelsztejna 1936-2002pod sygnaturą S/346. Chaim Finkelsztejn, adresat i nadawca listów, w latach 1936-1939 był redaktorem naczelnym syjonistycznego pisma „Haynt”. Właśnie z uwagi na pełnioną funkcję, latem 1939 roku wyjechał na Kongres Syjonistyczny do Genewy. Tam zastał go wybuch wojny. Nie mogąc wrócić do kraju, gdzie pozostała jego najbliższa rodzina i współpracownicy, wyjechał do Paryża, a w listopadzie 1939 roku dotarł do Nowego Jorku. Przez cały czas czynił bezskuteczne wysiłki, by wydostać z ogarniętej wojną Polski rodzinę [żona i dwie córki mieszkały w Warszawie, w getcie – od jego zamknięcia w1940 roku].

Kolekcja obejmuje korespondencję prywatną i urzędową prowadzoną w latach 1939-1942 i w okresie tuż-powojennym (tematem wiodącym tej ostatniej części listów jest sprawa sprowadzenia jedynej ocalałej z Zagłady córki Chaima Finkelsztejna do Stanów Zjednoczonych). Znalazły się w niej zarówno listy przychodzące do Chaima Finkelsztejna, jak i kopie wysyłanych przez niego odpowiedzi.

Listy, zwłaszcza te prywatne, są specyficznym źródłem historycznym. Koncentrują się często na kwestiach ważnych tylko z punktu widzenia osób prowadzących korespondencję, nieczytelnych dla szerszego grona. Jednocześnie, właśnie dzięki swej prywatności, skupieniu na drobnych często zdarzeniach, wprowadzają do „wielkiej” historii wymiar emocji, intymności.

Kolekcja listów rodziny Finkelsztejnów umożliwia wgląd w unikalne doświadczenie Zagłady z różnych perspektyw. To wyjątkowe świadectwo konfrontuje czytelnika nie tylko z odczuciami skazanych na Zagładę. Pozwala także obserwować proces powolnego uświadamiania sobie przez nich rzeczywistych celów podejmowanych przez Niemców działań. Pokazuje zarazem, jak adresat listów odczytywał informacje w nich przekazywane – niepełne, bo filtrowane w obawie przed cenzurą okupanta, ale dozowane również w trosce o ich odbiorcę. Ten pełen niedopowiedzeń dialog najbliższych sobie ludzi, przepojony początkowo nadzieją, ale potem narastającym niepokojem i poczuciem bezradności, wreszcie rozpaczą - ma wymiar antycznej tragedii. Jej zapis zawarty w listach rodziny Finkelsztejnów przybliża czytelnika do zrozumienia niewyobrażalnego doświadczenia Zagłady, której wyeksponowaniu służy zestawienie przesyconej emocjami narracji prywatnej z suchym językiem zapisu urzędowego. Dopełnienie stanowią włączone do edycji listy pisane zaraz po
zakończeniu wojny.