Akt założycielski PTPN podpisano 12.02.1857 r. Pierwszym prezesem został August hrabia Cieszkowski, uczeń Hegla i współtwórca polskiej filozofii. Towarzystwo posiada własny gmach w centrum Poznania darowany mu przez hrabiego Seweryna Mielżyńskiego. Obecnie PTPN liczy ponad 1000 członków skupionych w 29 komisjach, które wchodzą w skład 7 wydziałów. Towarzystwo organizuje konferencje i seminaria, gromadzące najznakomitszych przedstawicieli nauki. Zajmuje się również popularyzacją wiedzy. Prowadzi ponadto jedną z najlepszych w Polsce bibliotek naukowych o charakterze humanistycznym.

Niewiele później niż samo Towarzystwo, bo już na przełomie 1857 i 1858 r. powołano do życia Wydawnictwo PTPN, którego pierwszym redaktorem został bardzo zasłużony dla nauki w Wielkopolsce Władysław Niegolewski. Wydawnictwo PTPN opublikowało dotąd ponad 2.000 prac, wśród nich wiele dzieł o fundamentalnym wprost znaczeniu dla nauki polskiej.

Wydawnictwo PTPN, choć tak obrosłe w historię, żyje bynajmniej nie tylko przeszłością. Obecnie wydaje rocznie około 25-40 prac, w tym kilka roczników i czasopism periodycznych: językoznawczych, historycznych, muzykologicznych, przyrodniczych, informatycznych i technicznych. Zamieszczane są w nich teksty dotyczące najnowszych badań i odkryć, a także syntetyczne podsumowania stanu wiedzy na dany temat.

Nakładem Wydawnictwa PTPN wychodzi ponadto kilkadziesiąt książek naukowych rocznie, także w językach obcych, najczęściej po angielsku. Szczególnym staraniem otaczane są prace dotyczące Wielkopolski i Poznania, stosunków polsko-niemieckich oraz historii literatury w Europie Środkowo-wschodniej, jak również prace na temat problemów ekologii Wielkopolski.

W ramach serii nazwanej "Wznowienia" wydaje się od niedawna pomnikowe dzieła nauki polskiej.

Wychodząc naprzeciw zapotrzebowaniom współczesnego czytelnika, Wydawnictwo PTPN przygotowuje ostatnio więcej prac popularyzujących naukę (w ramach tzw. Małej Biblioteki PTPN) i w ogóle popularnych. Zaowocowało to pierwszymi książkami o wielotysięcznych nakładach.