Prawdziwe-nieprawdziwe

Blagier i kłamca, opowiadając swoją zmyśloną i nieprawdopodobną historię, w którą słuchacz czy czytelnik ma uwierzyć, zaręcza swoim honorem o jej prawdziwości. Cendrars już z karty tytułowej mówi nam o prawdzie, choć to, co znajdziemy wewnątrz jest dziwne, a czasem urągające zdrowemu rozsądkowi. Autor sam przyznaje się do prostego zabiegu - drwiny z naszego trzeźwego oglądu światu. Wielokroć szydzi z pozytywistycznego racjonalizmu, z myślenia strukturalnego w socjologii, psychologii i polityce - przy czym jego ogląd nie jest jakimś naukowym wydumiskiem, lecz wnioskiem wypływającym z życia, bezustannych podróży i spotkania się ze wszystkimi chyba kulturami naszej planety. Jest to o tyle istotne, że Historie prawdziwe wydane zostały w 1937 r., w kluczowym momencie przesilenia totalitaryzmów i to nie tylko w Europie, bo i w Ameryce Łacińskiej.

Rozmawiając z osobnikiem podejrzanym o szpiegostwo na rzecz Stalina, Cendrars daje wyraz swojej niewierze w system racjonalnego mistycyzmu, jaki prezentuje komunizm, posiłkując się obserwacjami dotyczącymi niemożliwości poszufladkowania życia, ogarnięcia go jedną, choćby nie wiadomo jak trafną teorią. Jego pluralizm, charakterystyczny dla sztuki pisania, przekłada także na poglądy - nie doceniał, niestety, siły unifikacyjnego terroru, którego "wynalazcą" był Robespierre, a wiernymi uczniami dyktatorzy XX wieku z wielu krajów całego świata.

Historie prawdziwe są pisarską mozaiką, która oszałamia treścią, kompozycją i kolorami, nie mniej niż opisana w ostatnim opowiadaniu dżungla amazońska. Najważniejszą jednak ich cechą jest specyficzny puls życia, jaki odczuwamy przy lekturze. Cendrars jest najlepszym z możliwym medium dla opowieści, z naiwną wiarą wysłuchuje chilijskiej dziewczyny mówiącej o cudach uzdrowiciela, katedralnego zakrystiana-półgłówka - bez mrugnięcia okiem przyjmuje, że pokierował upadkiem murarza z rusztowania. Cóż z tego - zdaje się mówić - że to jest zapewne łgarstwo; nie może tego zweryfikować, nie jest Kongregacją do Spraw Wiary, oddzielającą cuda prawdziwe od fałszywych. Wszak dziewczyna przysięgała, że ów wyczyn widziała, a jeśli nawet nie, to na tyle świetnie wymyśliła historię, że Cendrars nadał temu status prawdy.

Podobnie postępuje przekazując, spisując bądź tłumacząc nam wypłynięcie trumny ze zwłokami marynarza, zabójstwo kowboja przez dziewczynę czy tajemnicę pewnego niemieckiego barona. Posługując się dziennikarskimi metodami pisania tworzy opowiadania, których rdzeniem jest chęć "przeżywania", brania życia takim jakim jest. Arystotelejski stosunek do prawdy nie ma tu istotnego znaczenia, konfabulacja i kłamstwo jest takim samym, prawdziwym elementem naszej egzystencji jak narodziny i śmierć. Uroku opowiadaniom dodaje fakt, że dzieją w egzotycznych sceneriach a mówią o pewnych wspólnych ludziom uniwersaliach. Dla czytelników lat trzydziestych, pozbawionych jeszcze telewizji, literackie obrazy Amazonki musiały być niezwykle pobudzające wyobraźnię, a u niektórych chęć dorównania autorowi we włóczędze.

Dla dzisiejszego czytelnika, przesiąkniętego telewizyjną ikonografią podróżniczych programów, Historie prawdziwe nie straciły na atrakcyjności, głównie ze względu na lekką, czasem dowcipną fabułę, inteligentne obserwacje i trafne porównania kultur pozornie od siebie odległych. A to, czy Cendrarsowe historie są prawdziwe czy nie - któż to dziś sprawdzi?