Polska literatura w 2015 roku - 10 najlepszych

Poza kilkoma świetnymi książkami reporterskimi dostaliśmy sporo świetnej prozy, w tym parę obiecujących debiutów, nie sposób również nie wspomnieć o powrocie poetyckiego mistrza i zbiorze dramatów, który nie powinien przemknąć niezauważony. O dziesięciu najjaśniejszych punktach w polskiej literaturze AD 2015, specjalnie dla Wirtualnej Polski, pisze redaktor naczelny portalu Popmoderna.pl - Mateusz Witkowski.

Do tego, że twórcy literackich reportaży to nasz skarb narodowy, nie trzeba nikogo przekonywać. Tak było, jest i, miejmy nadzieję, będzie. Oczywiście przyczyny wzrostu zainteresowania literaturą faktu w naszym kraju można by upatrywać w słabości polskiej fikcji. Skupmy się jednak na wnioskowaniu pozytywnym. Marcin Kołodziejczyk , związany na co dzień z "Polityką" to po prostu znakomity autor. "Dysforia" stanowi zbiór opowieści z centrów i peryferii, które prowadzą do jednego wniosku: wszyscy, niezależnie od wieku i zajęcia, aspirujemy do czegoś, co pozostaje poza naszym zasięgiem.

W tym wypadku kluczem jest słowo "mieszczaństwo", którego sami nie potrafimy zdefiniować. A ponadto: bez względu na to, czy należymy do kasty yuppies zajadających się carpaccio z łososia, czy może wlewamy w siebie hektolitry podrobionej coli kupionej dzięki marnym kilkuset złotym renty, wszyscy jesteśmy przekonani, że życie jest gdzie indziej. Wielką zasługą Kołodziejczyka jest również to, że każda z jego postaci mówi własnym, unikalnym głosem. Dzięki temu wszystko w "Dysforii" się porusza, trzeszczy i uwiera. Mało krzepiąca, ale bezwzględnie warta uwagi lektura. Więcej na ten temat tutaj .

Szczerek bierze się za bary z wiecznie żywymi narodowymi mitami i dość kontrowersyjną estetyką polskich miast. Czyli co, kolejna humoreska dotycząca współczesnej Polski? Cóż, gdyby godziło tylko i wyłącznie o podśmiechiwanie się pod nosem i zżymanie na to, jak brzydko urządzone są ogródki w polskich domach oraz jak pokaźne miejsce w naszej wyobraźni zajmują władcy z dynastii Piastów i Jagiellonów, nie byłoby o czym mówić. Na nasze szczęście, laureat Paszportu Polityki 2013 idzie o krok dalej. Zbudowawszy na bazie trasy 7 (z Trójmiasta, przez Warszawę, aż do Krakowa i granicy ze Słowacją) nasze rodzime siedem kręgów piekielnych, znajduje pretekst do snucia całkiem świeżych refleksji na temat tego, w jakim punkcie aktualnie się znajdujemy.

Polska Szczerka w "Siódemce" jest czymś więcej niż wschodnim kraikiem z pretensjami do bycia częścią Europy - jest epicentrum wszelkiego chaosu. Chaos mamy w genach i widać to jak na dłoni podczas spaceru po pierwszym lepszym polskim mieście. Chcemy czuć się wyjątkowi, myślimy o sobie, jak o narodzie wybranym? Zgoda, mówi Szczerek, nasze zamiłowanie do niezborności i nieuzasadnionego szaleństwa to rzecz unikatowa. Sami musimy sobie jednak odpowiedzieć, czy w tym szaleństwie można znaleźć jakąkolwiek metodę.

Uznałem, że tego typu zestawienie to dobra okazja, aby wyciągnać na światło dzienne perełkę, o której w innym wypadku pewnie mało kto usłyszy. No bo powiedzmy sobie szczerze - ilu jest polskich dramatopisarzy, których teksty sprzedają się w przyzwoitych nakładach? Przychodzi mi na myśl pięć nazwisk, z czego trzy należą do osób nieżyjących. Jeśli chodzi o wciąż aktywnych twórców: Demirski, Masłowska i długo, długo nic. Nie czarujmy się zresztą: Masłowska dramatopisarka sprzedaje się dużo gorzej niż prozaiczka/felietonistka, a Demirski (mimo niewątpliwego talentu) to na gruncie literackim zjawisko niszowe.

Tymczasem ubiegły rok przyniósł nam "Panoptikos" Mateusza Pakuły , zbiór tekstów laureata Gdyńskiej Nagrody Dramaturgicznej wydany przez małą oficynę Lokator. Choć Pakuła należy do wiodących polskich twórców teatralnych, a jego dramaty są wystawiane w całej Polsce, jego nazwisko raczej niewiele mówi tzw. przeciętnemu czytelnikowi. A szkoda. Krakowski twórca to doskonały stylista obdarzony niewiarygodnym literackim słuchem, a przy okazji - nie boję się tego określenia - jeden z najwybitniejszych polskich poetów, poetą sensu stricto wcale niebędący. Pakuła drze język na kawałki, majsterkuje, remiksuje, dając czytelnikowi porażającą, wielowarstwową całość. Na zachętę: bohaterami jednego z dramatów zawartych w zbiorze są misie mówiące wersami z piosenek Bryana Adamsa. Czy potrzeba jeszcze jakiejś rekomendacji?

Świetlicki powrócił. Na dodatek: z tarczą. Przyznam, że parę lat temu zacząłem odnosić wrażenie, że autor "Zimnych krajów" stał się ofiarą swojego własnego wizerunku. Postacią z komiksu, od której najzwyczajniej w świecie wymaga się niektórych gestów. Potwierdzeniem tej hipotezy były "Niskie pobudki" z 2009 roku, tomik, którym Świetlicki tak bardzo chciał podkreślić swoją abnegację, że całość wypadała dość karykaturalnie. Wydany w 2013 zbiór "Jeden" dowodził jednak, że poeta wraca do formy. "Delta Dietla" to natomiast dowód, że Świetlicki idzie za ciosem. Nie ma tu nachalnej obojętności i udawanej dezynwoltury, jest za to sporo przykładów tego, że (jak pisał autor we wstępie do swoich wierszy zebranych): "Poezję robi się w poprzek, przeciw, na złość".

Wszyscy, którzy chcieli dokooptować Świetlickiego do swojego obozu ideologicznego/politycznego/jakiegokolwiek innego muszą obejść się smakiem. Poeta zawsze powinien być obcy i osobny, zdaje się mówić lider frontman Świetlików. Dodajmy, że niektóre frazy z "Delty Dietla", podobnie jak te znane z wcześniejszych wierszy Świetlickiego, mają szansę wejść do języka potocznego - weźmy choćby "dzień nieprzyjemny jak Kinga Dunin". Zresztą, nie tylko o chwytliwo-żartobliwe wersy się rozchodzi. Poezja taka, jak ta, udaje się tylko nielicznym: "I wszystko w jednej chwili staje się wyraźne./ I krążę po ulicach. Kurtkę po młodym donaszam./ I krążę po ulicach. I patrzę uważnie./ I nie umieram. Ja tylko na moment przepraszam".

Czy książka na temat mieszkaniowo-kredytowych problemów współczesnych Polaków może być wciągająca? Tak, pod warunkiem, że napisze ją Filip Springer . Znany reporter podjął się zebrania rozmaitych historii dotyczących wynajmu i zakupu "własnego gniazdka", które razem tworzą dość tragiczną w gruncie rzeczy opowieść o chęci posiadania własnego miejsca na Ziemi - w dosłownym tych słów znaczeniu. Wcześniej jednak poznajemy nieco szersze tło, które tłumaczy czytelnikowi, dlaczego własne mieszkanie to dla wielu z nas marzenie tak odległe, że aż nierealne.

Rozmówcy Springera wprowadzają do opowieści okrutnych i chciwych właścicieli kamienic, którzy terroryzują jej wieloletnich mieszkańców, sporo tu również obrazków rodem z fanpage'ów na temat najgorszych mieszkań przeznaczonych na wynajem. Tyle tylko, że w tym wydaniu wcale nie śmieszą. "13 pięter" , poza piętnowaniem błędów władz II RP, PRL-u oraz Polski potransformacyjnej, pełni jeszcze jedną, bodaj najważniejszą rolę: uświadamia, że posiadanie własnego lokum powinno być przyrodzonym prawem każdego z nas, a nie ewentualną nagrodą dla tych, którzy mogą i chcą podpisać cyrograf z bankiem.

Pamiętam, że gdy w mojej szkole podstawowej zaczęto organizować lekcje przestrzegające przed rozmaitymi uzależnieniami, raczej mało kto traktował je poważnie. W końcu kogo obchodziła pani w średnim wieku, której kontakt z alkoholem ogranicza się tylko do rodzinnych uroczystości, a wszelkie narkotyki zna co najwyżej ze słyszenia? Potem trend się zmienił: zapraszano osoby, które poradziły sobie z uzależnieniem i znały temat z pierwszej ręki. Teraz przyszedł czas na kolejną zmianę: o niebezpieczeństwach związanych z używkami opowiada jedna z najsympatyczniejszych prezenterek w historii polskiej telewizji znana choćby z "5-10-15" i stacji Viva. Mało tego: opowiada błyskotliwie, szczerze i gorzko, nie sięgając przy tym po zużyte rekwizyty.

W końcu ktoś powiedział to wprost: alkoholizm to nie tylko tarzanie się po brudnej suterenie we własnych wymiocinach. Alkoholizm może być całkiem "glamour" i mieć postać wycieczek po wielkomiejskich klubach i środowiskowych bankietach. Niezależnie od entourage'u: kończy się fatalnie i mówi to ta, którą moje pokolenie zawsze darzyło szacunkiem i sympatią, ta, którą chcieliśmy mieć za starszą siostrę lub kumpelę. Halber ma doskonały zmysł obserwacji, jest przy tym obdarzona narracyjną swadą, nie mamy jednak przy tym wrażenia, że dostajemy od niej alkoholizm w wersji pop lub: "radio-friendly". "Najgorszy człowiek na świecie" - warto, choćby ku przestrodze.

Katarzyna Surmiak-Domańska udaje się w podróż do samego serca białej Ameryki, miasteczka Harrington. Miasteczka, które (jak z dumą podkreślają niektórzy mieszkańcy) jest właściwie w stu procentach czyste rasowo. Poznajemy związane z Ku-Klux Klanem rodziny, które zachowują wszelkie standardy uprzejmości i gościnności, co nie przeszkadza im komplementować w obecności polskiej reporterki działalności Hitlera. Wśród barwnej galerii rozmówców Surmiak-Domańskiej znajdziemy też byłego zatwardziałego rasistę, który pracuje dziś na rzecz równouprawnienia wszystkich ras, a także chłopca prowadzącego skrajnie ksenofobiczny program dla najmłodszych.

Ogromną zaletą książki Surmiak-Domańskiej jest fakt, że reporterka nie narzuca się nam ze swoją obecnością i unika jednoznacznych ocen, a zarazem jednak nie pozwala ani na chwilę sympatyzować nam z członkami Klanu. Podróżując po amerykańskiej prowincji, poznajemy całą historię organizacji, która dowodzi tego, jak łatwo "niewinna" zabawa może się przerodzić w czystej maści faszyzm. "Ku Klux Klan. Tu mieszka miłość" należy polecić szczególnie tym, którzy sądzą, że rozmaite akty wrogości wobec szeroko rozumianych "innych" powinno się zbyć milczeniem i sklasyfikować jako niegroźne. Doskonały, szokujący i wielostronny reportaż.

Można było się skrzywić, obserwując, jak mocno książkę Małeckiego promują jego koledzy po piórze. Ręka rękę myje, "chwała nam i naszym kolegom" - oto, co cisnęło się na usta, gdy pisarze tacy jak Twardoch i Orbitowski epatowali za pomocą mediów społecznościowych rzekomą wybitnością tego tytułu. Tego typu wrażenie mija jednak, gdy sami sięgniemy po "Dygot" . Niejednokrotnie narzekałem na nieumiejętność opowiadania prostych, "ludzkich" historii, jaką łatwo zauważyć wśród rodzimych autorów. Jeżeli już pojawiał się wśród bohaterów człowiek z krwi i kości, to zaraz but pomiędzy drzwi a framugę wciskały wielka historia, tożsamościowo-narodowe problematy, lichutka metafizyka.

Całe szczęście, u Małeckiego jest inaczej. Choć wydawca sugeruje, że to opowieść o polskiej prowincji, jest to przede wszystkim opowieść o (proszę wybaczyć ten banał) człowieku - o jego nieprzeciętnej przeciętności i czerni, którą podszyte jest istnienie każdego z nas. Chciałoby się powiedzieć, że postaci w "Dygocie" są tak proste, że aż... pełnokrwiste. Dodajmy do tego zdyscyplinowaną, a zarazem rozedrganą narrację i postać Wiktora, albinosa i przeklętego dziecka, które jest spoiwem rozciągniętej na kilka dekad historii. A więc można z klasą i zrecznością mierzyć się z największymi problemami człowieczeństwa w rodzaju ciążącego ponad Ziemią jak stratosfera zła? Prawdopodobnie najlepszy debiut tego roku.

A skoro wspomnieliśmy już Orbitowskiego : warszawsko-krakowski prozaik jest już w zupełnie innym miejscu niż jeszcze kilka lat temu. Orbitowski ostatecznie opuścił getto literatury gatunkowej, a jego ostatnie publikacje dowodziły kolejnych stadiów literackiego wtajemniczenia. "Inna dusza" jest wspomnianego rozwoju kulminacją. Autor "Tracę ciepło" to dziś pisarz dojrzały i doskonale panujący nad warsztatem, jednak w żadnym wypadku nie przewidywalny. Jego ostatnia powieść, bazująca na autentycznych wydarzeniach, do jakich doszło w latach 90. w Bydgoszczy to doskonałe studium powolnego osuwania się w ciemność.

Orbitowski z czujnością przygląda się temu, w jaki sposób niepozorny Jędrek odkrywa w sobie stopniowo mordercze instynkty. Pozornie beznamiętna scena, w której bohater morduje w obecności kolegów kocięta, jest przerażająca i zimna jak polski listopad. Dodajmy do tego doskonale nakreśloną scenerię rodzimych "najntisów". O tym, że polska literatura coraz częściej kieruje swoje zainteresowanie w stronę pierwszych lat po transformacji, wiemy już doskonale. Nielicznym udaje się jednak doprowadzić do tego, aby sztafaż w rodzaju łóżek-amerykanek i plakatów z Arnoldem Schwarzeneggerem był czymś więcej niż przykuwajacym na chwilę uwagę rekwizytem. Tutaj staje się scenerią niemal antycznej tragedii. Nie ukrywam, że z ogromną ciekawością czekam na to, jaki będzie następny krok Orbitowskiego.

Powieść Strachoty to nie żaden tam celebrycko-uzależnieniowy coming out, jak można by - przy pewnej dozie złej woli - traktować książkę Halber. Autor "Cienia pod blokiem Mirona Białoszewskiego" to w końcu licencjonowany prozaik. Mimo to, Strachota nie pozostawia nam złudzeń: "Relaks amerykański" to opowieść silnie autobiograficzna. Pisarz, chcąc nie chcąc, rozprawia się tu z mitem, że uzależnienie zawsze musi mieć postać znaną z antynarkotykowych ulotek.

Tym razem na warsztat zostaje wzięty Xanax: tabletka szczęścia, której używanie niechybnie prowadzi do czegoś, co ze szczęściem ma niewiele wspólnego. Strachota obnaża uwikłanie lekarzy i aptekarzy w wielką machinę biznesową, w której prym wiodą wielkie korporacje farmaceutyczne. Przy okazji w doskonały sposób portretuje mentalny zanik, jaki dotyka uzależnionych od wspomnianego specyfiku. I choć bywa przy tym gorzko zabawny - tu polecam choćby fragmenty, w których bohater wymyśla kolejne wymówki, aby zdobyć upragnioną receptę - to jego moc perswazyjna jest zdecydowanie większa niż w przypadku wszelkiej maści specjalistów od uzależnień. Więcej na temat "Relaksu amerykańskiego" tutaj .

Mateusz Witkowski/ksiazki.wp.pl