pedagogika. Zrozumieć Montessori. Czyli Maria Montessori o wychowaniu dziecka

Wstęp Postać Marii Montessori (1870-1952) wzbudza we współczesnym nauczycielu-wychowawcy różnorodne skojarzenia. „Metoda Montessori”, „nowoczesna koncepcja wychowania przedszkolnego z początku XX stulecia”, „kształcenie zmysłów jako cel wychowania”, „swoboda w wychowaniu wyrazem naturalizmu pedagogicznego” – to bardzo częste, pierwsze wypowiadane opinie o M. Montessori. Jest to o tyle słuszne, że w podręcznikach do historii wychowania osobę Montessori kojarzy się z „nowym wychowaniem” z początku XX wieku. Najczęściej umiejscawia się autorkę w nowych koncepcjach wychowania przedszkolnego, naturalizmie pedagogicznym, „pedagogice wychodzącej od dziecka”. W analizach tych bierze się pod uwagę tylko początkowy okres twórczości Montessori. Autorka żyła zaś i tworzyła do roku 1952! Należy podkreślić, że przed drugą wojną światową pedagogika M. Montessori (a raczej wtedy jeszcze metoda) znana była w Polsce zarówno w teorii, jak i w praktyce. Obecna była w podręcznikach dla nauczycieli, metodyce wychowania przedszkolnego, liczne były artykuły na łamach takich czasopism, jak: „Dziecko”, „Przedszkole”, „Wychowanie Przedszkolne”. Do polskich przedszkoli wprowadzono elementy metody, które wtopiły się w praktykę wychowawczą. Już wówczas spierano się o wartości pedagogiki Włoszki, choć, jak wykazują współczesne analizy, nie znano przed drugą wojną wszystkich jej znaczących prac. Na język polski (w skróconej wersji) była przetłumaczona tylko pierwsza książka z 1909 roku pt. Il metodo della pedagogia scientifica applicato all’educatione infantile nelle case dei bambini [Cita di Castello (Lapi) 1909], tzn. Domy dziecięce. Metoda pedagogiki naukowej stosowana w wychowaniu najmłodszych dzieci (Warszawa 1913) oraz Myśli przewodnie mojej metody („Wychowanie Przedszkolne” 1936). Pojawiały się pojedyncze recenzje prac Montessori napisanych do wybuchu drugiej wojny światowej, które nie mogły jednak zastąpić możliwości przeczytania tych prac w całości. Był to ważny powód zbyt powierzchownego traktowania intencji pedagogicznych ich autorki. Po drugiej wojnie światowej w podręcznikach autorów starszego pokolenia, np. u Wandy Bobrowskiej-Nowak, występuje postać M. Montessori. Lecz, jak pisał Julian Dybiec: z chwilą gdy ludzie ci odeszli, Montessori w Polsce stała się już tylko postacią historyczną. Nastąpiło to w latach sześćdziesiątych. Dla przedszkolanek kształconych w Polsce Ludowej od lat siedemdziesiątych Montessori przestała istnieć w ogóle. Wyjątek w niedostatkach informacji o Montessori stanowi artykuł Katarzyny Łopuskiej z 1957 roku. Recenzowała ona książki Heleny Łubieńskiej de Lenval: Wychowanie ducha religijnego oraz Cisza w cieniu słowa, których autorka twórczo kontynuowała pedagogikę M. Montessori. Z artykułu dowiedzieć się można o istocie pedagogiki Włoszki, zwłaszcza w obszarze wychowania religijnego. Luka taka była nie tylko u nas. W krajach zachodnich, w których do drugiej wojny światowej pedagogika Włoszki była znana i stosowana, po wojnie do lat sześćdziesiątych nie istniała jej prosta kontynuacja. Jak wykazują autorzy zajmujący się tym problemem, np. w Niemczech prof. Günter Schulz-Benesch, o Montessori w pewnym okresie zapomniano. Gdy w maju 1952 roku zmarła, niejeden pedagog pytał zdziwiony: „Naprawdę ta kobieta zmarła dopiero teraz?... Myślałem, że ona dawno już nie żyje!”. W Polsce z końcem XX wieku zauważa się ogromne zainteresowanie pedagogiką M. Montessori, zarówno w teorii, jak i w praktyce. Widać to zwłaszcza w poszukiwaniach alternatywnych dróg edukacji przedszkolnej i szkolnej. Możliwość wyjazdów zagranicznych nauczycieli i pedagogów, większy przepływ informacji, współpraca z placówkami montessoriańskimi na świecie, sukcesywne tłumaczenie prac Montessori stały się punktem wyjścia do szukania w jej pedagogice trwałych wartości edukacyjnych. Tematyka pedagogiki M. Montessori obecna jest na wykładach akademickich z zakresu pedagogiki ogólnej, pedagogiki porównawczej czy współczesnych kierunków pedagogicznych. Coraz więcej ukazuje się prac zwartych i artykułów w czasopismach naukowych i popularnonaukowych poświęconych tej tematyce. Zaczęto też publikować prace Marii Montessori przetłumaczone z języka włoskiego. W 2014 roku ukazuje się w języku polskim I wydanie książki Marii Montessori Odkrycie dziecka (Wydawnictwo Palatum, Łódź). Książka przetłumaczona została przez Aleksandrę Plutę, naukowo zredagowana przez Barbarę Surmę. Powstają prace magisterskie i doktorskie (m.in. Ewy Łatacz z UŁ, Recepcja teorii pedagogicznej Marii Montessori w Polsce, Łódź 1996, Doroty Zdybel z UMCS w Lublinie, Szkoła Montessori jako kontekst rozwoju kompetencji komunikacyjnej uczniów 7-8-letnich, Lublin 1999, Beaty Bednarczuk z UMCS w Lublinie, Modele edukacji wczesnoszkolnej a efekty kształcenia, Lublin 2000, Barbary Surmy z Ignatianum w Krakowie, Podstawy teoretyczne i twórcze inspiracje w praktyce w systemie pedagogicznym M. Montessori w placówkach wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej w Polsce i we Włoszech, Kraków 2007). Profesjonalnym kształceniem nauczycieli do pracy montessoriańskiej zajmuje się głównie Uniwersytet Marii Skłodowskiej Curie w Lublinie i Polskie Stowarzyszenie Montessori, a także inne instytucje, firmy edukacyjne, szkoły wyższe i placówki. W wielu miejscowościach Polski funkcjonuje kilkadziesiąt przedszkoli lub oddziałów przedszkolnych i Klubów Przedszkolaka Montessori. Istnieją również placówki integracyjne oraz kilka szkół podstawowych Montessori lub klas szkolnych w szkołach podstawowych, w tym specjalnych. Są to placówki innowacyjne, alternatywne, często pracujące na programach autorskich opartych na pedagogice M. Montessori. Niektórym z nich patronuje Polskie Stowarzyszenie Montessori. Przedmiotem rozważań tej książeczki będzie zaprezentowanie kluczowych pojęć tworzących konstrukcję teorii wychowania Montessori. Uwypuklony będzie problem rozumienia wychowania w aspekcie rozwoju dziecka i koncepcji środowiska wychowawczego (przygotowanego otoczenia). Scharakteryzowany zostanie jego aspekt materialny, strukturalny i osobowy. Podkreślona będzie specyficzna rola nauczyciela. Książeczkę zamknie biogram życia i działalności Włoszki celem ukazania Czytelnikowi bogactwa i intensywności jej twórczości, która do dziś stanowi niewyczerpane źródło analiz, ocen, a także kontrowersji.